Ο Θησεύς ήταν ο μεγαλύτερος ήρωας της Αττικής και ένας από τους μεγαλύτερους πανελλήνιους ήρωες, μυθολογούμενος ως βασιλιάς της Αθήνας και γενεαλογούμενος ως γιος του Αιγέα ή του θεού Ποσειδώνα και της Αίθρας, κόρης του βασιλιά της Τροιζήνας. Ο Θησεύς ήταν ένας τέλειος πολιτικός άνδρας που, εκτός από την καθιέρωση θρησκευτικών και κοινωνικών θεσμών, όπως τα Μεγάλα Παναθήναια, ευθύνεται για την πολιτική ενοποίηση της Αττικής.
Σύμφωνα με τις παραδόσεις, που αναφέρονται στη γέννηση του ήρωα, το μαντείο των Δελφών είχε δώσει στον Αιγέα χρησμό, που εκείνος δεν μπορούσε να εξηγήσει και γι’ αυτό πήγε στην Τροιζήνα να συμβουλευτεί τον σοφό φίλο του Πιτθέα. Αυτός μέθυσε και τον έβαλε να κοιμηθεί δίπλα στην Αίθρα η οποία, λίγο πριν είχε βρεθεί χωρίς να το θέλει στην αγκαλιά του θεού Ποσειδώνα. Έτσι γεννήθηκε ο Θησεύς ο οποίος μεγάλωσε στην Τροιζήνα, κοντά στον παππού του, και αργότερα εκπαιδεύτηκε κοντά στον κένταυρο Χείρωνα, στο Πήλιο.
Φεύγοντας ο Αιγέας από τη Τροιζήνα έκρυψε το ξίφος και τα σανδάλια του κάτω από έναν βράχο και είπε στην Αίθρα να στείλει τον γιο τους στην Αθήνα, όταν αυτός θα ήταν σε θέση να μετακινήσει τον βράχο. Ο Θησεύς, μικρός ακόμα εκπλήρωσε τον όρο του πατέρα του και ξεκίνησε για την Αθήνα. Στο ταξίδι του όμως είχε μια σειρά περιπέτειες: Πρώτα σκότωσε τον Περιφήτη τον «Ροπαλοφόρο», ο οποίος με το σιδερένιο ρόπαλό του συνήθιζε να σκοτώνει τους οδοιπόρους.
Στον Ισθμό της Κορίνθου θανάτωσε τον γιγαντόσωμο ληστή Σίνη τον Πιτυοκάμπτη, που του είχαν αποδώσει αυτό το επίθετο επειδή συνήθιζε να λυγίζει δύο πεύκα, να δένει στις κορυφές τους ένα περαστικό και από εκεί ύστερα να αφήνει απότομα τα πεύκα ώστε αυτά να σκίζουν το κορμί του ανθρώπου. Ο Θησεύς εξόντωσε τον Σίνη με τον ίδιο τρόπο.
Πάνω σε έναν βράχο, στα μεθόρια προς τα Μέγαρα, ο Θησεύς συνάντησε τον γίγαντα Σκείρωνα, ο οποίος ανάγκαζε κάθε περαστικό να του πλύνει τα πόδια και τότε τον κλωτσούσε, ώστε να πέσει κάτω από τον βράχο όπου τον καταβρόχθιζε μια τεράστια χελώνα. Και εκείνο τον κακούργο ο Θησεύς τον θανάτωσε με τον ίδιο τρόπο.
Στην Ελευσίνα ο Θησεύς συναντήθηκε με τον βασιλιά της τον Κερκυόνα, ο οποίος επέβαλε στους περαστικούς από τον τόπο του να παλεύουν και έτσι τους νικούσε και τους σκότωνε. Ο Θησεύς πάλεψε μαζί του, τον νίκησε και τον σκότωσε. Τελευταία περιπέτεια του Θησέα σε εκείνο το ταξίδι ήταν η αναμέτρηση του με τον γιγάντιο Δαμαστή, τον επονομαζόμενο Προκρούστη, στον Κορυδαλλό της Αττικής. Αυτός είχε ένα κρεβάτι και πάνω σε αυτό ξάπλωνε όποιον τύχαινε να περάσει από εκεί. Αν ο άνθρωπος ήταν μακρύς, ο Προκρούστης του έκοβε τα πόδια ώστε να μην ξεπερνά το μήκος του κρεβατιού, αν ήταν κοντός του τραβούσε τα μέλη, ώστε ο άνθρωπος να φτάσει το μήκος του. Ο Θησεύςς ελευθέρωσε τη χώρα από εκείνον τον κακούργο.
Ο Θησεύς στην Αθήνα
Όταν ο Θησεύς έφτασε στην Αθήνα βρήκε τον πατέρα του υπό την επήρεια των μαγικών της Μήδειας που του είχε υποσχεθεί να τον θεραπεύσει από την στειρότητα του και να του κάνει πολλούς γιους. Ο Θησεύς δεν αποκάλυψε την ταυτότητα του, αλλά η Μήδεια κατάλαβε ποιος ήταν. Καθώς η εμφάνιση του χαλούσε τα σχέδια της αποφάσισε να τον βγάλει από τη μέση. Πρότεινε στον Αιγέα να ζητήσει από τον ξένο, που τόσο υπερηφανευόταν ότι τα είχε βάλει με τόσους κακοποιούς, να σκοτώσει τον ταύρο του Μαραθώνα, που κατέστρεφε τα αθηναϊκά περίχωρα. Ο Θησεύς κατάφερε να τον υποτάξει και τον θυσίασε στην θεά Αθηνά.
Λόγω της αποτυχίας αυτού του σχεδίου της η Μήδεια προσπάθησε να δηλητηριάσει τον Θησέα σε μια γιορτή. Τη στιγμή που τοποθετούσε ένα κύπελλο με δηληήριο πάνω στο τραπέζι, ο Θησεύς τράβηξε το σπαθί που είχε στο χέρι δήθεν για να κόψει το κρέας. Ο Αιγέας αναγνώρισε το σπαθί, πετάχθηκε έκπληκτος και χαρούμενος αναποδογύρισε το κύπελλο, το περιεχόμενο τού οποίου χύθηκε στο πάτωμα, διαβρώνοντας το μάρμαρο. Πατέρας και γιος ξαναβρέθηκαν και η Μήδεια που αποκαλύφθηκε πια, αναγκάστηκε να εξαφανιστεί για να σωθεί.
Το σπουδαιότερο εγχείρημα που, κατά την αττική παράδοση, προηγήθηκε της ανάρρησης του στον θρόνο της Αθήνας ήταν η αποστολή του στην Κρήτη. Σύμφωνα με αυτήν την παράδοση ένας γιος του Μίνωα βασιλιά της Κνωσού, ο Ανδρόγεως, σκοτώθηκε στην Αθήνα και θεωρήθηκαν υπεύθυνοι οι Αθηναίοι. Ο Μίνως πολιόρκησε την Αθήνα και επέβαλε στους Αθηναίους βαρύτατο φόρο υποτέλειας στην Κρήτη, που τους υποχρέωνε να στέλνουν κάθε χρόνο εφτά αγόρια και εφτά κορίτσια βορά στον Μινώταυρο. Θέλοντας να λυτρώσει τη χώρα του ο Θησεύς ταξίδεψε στη Κρήτη συνοδεύοντας τα παιδιά της Αθήνας, που τους έλαχε να προσφέρουν τη ζωή τους.
Ο Θησεύς στην Κρήτη κέρδισε την αγάπη της Αριάδνης, κόρης του Μίνωα. Ο Δαίδαλος, ο μεγάλος Αθηναίος καλλιτέχνης, που εργαζόταν στην Κρήτη για λογαριασμό του Μίνωα, συμβούλεψε την Αριάδνη να δώσει στον Θησέα ένα κουβάρι νήμα, την άκρη του οποίου θα έδενε ο Θησεύς στην είσοδο του Λαβύρινθου, όπου ήταν η κατοικία του Μινώταυρου, ώστε αν ο ήρωας γλύτωνε από το τέρας να έβρισκε την έξοδο, μαζεύοντας το νήμα. Έτσι ο Θησεύς, αφού πάλεψε με τον Μινώταυρο, τον νίκησε και τον σκότωσε, μπόρεσε να βρει την έξοδο από τον Λαβύριθνο και να διαφύγει με τα παιδιά της Αθήνας και την Αριάδνη. Στη Νάξο, όπου προσορμίστηκε το πλοίο του, υποχρεώθηκε από την Αθηνά ή τον Διόνυσο να εγκαταλείψει την Αριάδνη, η οποία έγινε σύζυγος του Διονύσου.
Ο Θησεύς θρηνώντας για την Αριάδνη δεν άλλαξε τα πανιά όπως του είχε πει ο πατέρας του, έτσι υπήρχε ακόμα το μαύρο πανί στο καράβι του. Ο Αιγέας βλέποντας το, πίστευε ότι ο γιος του πέθανε στην Κρήτη, και έπεσε στη θάλασσα, που ονομάστηκε Αιγαίο.
Μετά τον θάνατο του Αιγέα βασιλιάς στην Αθήνα έγινε ο Θησεύς. Στον Θησέα αποδίδεται η ενοποίηση της Αττικής κάτω από την αρχή της Αθήνας, καθώς και διαίρεση των κατοίκων σε τρεις τάξεις, που επρόκειτο να αποτελέσουν την βάση των πολιτικών παρατάξεων κατά την ιστορική περίοδο. Ο Θησεύς όπως και ο Κλεισθένης, φέρεται να συνέστησε πολλά πολιτικά και δικαστικά συμβούλια και συνελεύσεις, να καθιέρωσε γιορτές και να εγκαινίασε οικονομικές μεταρρυθμίσεις, όπως η δημιουργία νομισματοκοπείου.
Ο θάνατος του Θησέα υπήρξε τραγικά αντιηρωικός, καθώς σπρώχθηκε σε ένα γκρεμό στη Σκύρο από τον βασιλιά του νησιού Λυκομήδη. Έπειτα από την κατάκτηση της Σκύρου από τον Κίμωνα, το 475π.Χ. όστα βρέθηκαν σε έναν τάφο στη Σκύρο, ταυτίστηκαν με του Θησέα και επέστρεψαν τελετουργικά στην Αθήνα, όπου χτίστηκε ιδιαίτερο ιερό το Θησεία για να τα στεγάσει. Την εποχή εκείνη ο Θησεύς ήταν, για τους Αθηναίους, ένα πολιτικό σύμβολο, η προσωποποίηση της δημοκρατίας τους. Οι Αθηναίοι το είχαν καμάρι να αποκαλούν την πόλη τους Θησέως πόλιν και τους εαυτούς τους απογόνους του Θησέα (Θησεΐδαι).
Το όνομα Θησεύς απαντάει ως κύριο όνομα προσώπου ήδη σε κείμενα της Γραμμικής Γραφής Β. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την πεποίθηση ότι ο Θησεύς αρχικά ήταν θεός και αργότερα ξέπεσε σε ήρωα. Ο εθνικός ήρωας των Αθηναίων ήταν ήδη σε παλαιότερους χρόνους ξακουσμένοςκαι έξω από την Αθήνα. Ο Θησεύς αρχικά ήταν ήρωας των Ιώνων και με την υποχώρηση τους από τις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας στην Αττική και την πολιτική σταθεροποίηση της Αττικής ο Θησέας έγινε Αθηναίος.
Ωστόσο μερικά χαρακτηριστικά το μύθου του Θησέα παραπέμπουν όχι στην Αθήνα, αλλά στην Τροιζήνα, τα Μέγαρα και άλλες πόλεις. Μολονότι η μεγάλη και ισχυρή Αθήνα κατόρθωσε τελικά να σφετεριστεί το Θησέα, διατηρήθηκαν ορισμένα στοιχεία συνδεόμενα διδαίτερα με την Τροιζήνα.
Συγκεκριμένα, επειδή από τη μία η μητέρα του Αίθρα ήταν από την Τροιζήνα και ο τόπος γέννησής του η Τροιζήνα και από την άλλη ο ήρωας επρόκειτο να παρουσιαστεί στην Αθήνα ενήλικος, χρησιμοποιήθηκε το στοιχείο της γέννησης στην ξενιτιά και παρεμβλήθηκαν πέντε περιπέτειες του ήρωα στον δρόμο του από την Τροιζήνα στην Αθήνα, με πρότυπο το ελληνικό πένταθλο. Ως έκτη περιπέτεια προστέθηκε με τον Περιφήτη, με σκοπό ίσως οι έξι άθλοι του Θησέα να παραλληλιστούν με τους δώδεκα του Ηρακλή.
Ωστόσο, δεν είναι σωστό να θεωρηθούν οι άθλοι του Θησέα ως απομίμηση των άθλων του Ηρακλή. Ο Ηρακλής πάλευε κυρίως με ζώα, ενώ ο Θησεύς έδινε μάχες με ληστές, άρπαγες και κακοποιούς, που αντιστρατεύονταν τον έννομο βίο. Ο Θησεύς δηλαδή περιγράφεται στη μυθική συνείδηση ως υπερασπιστής του δικαίου.