Ο Ησίοδος στην Θεογονία του παρουσιάζει σε συνδυασμό καταλογικής ποίησης και μυθικής αφήγησης τη γενεαλογική συνάφεια του κόσμου των θεών και την ιστορία των θεών, η οποία αποβλέπει στην κυριαρχία του Δία. Ως θεοί ισχύουν επίσης τα μεγάλα κοσμικά φαινόμενα, τα οποία ταυτόχρονα είναι πρωταρχές και περιοχές, όπου πραγματώνονται η γένεση των θεών και η ιστορία τους. Βάση αποτελούν το Χάος, η Γαία και ο Έρως, από τα οποία τα δύο πρώτα αποτελούν την αφετηρία των δύο γενεαλογικών δέντρων της Θεογονίας. Ο Έρως δίνει ώθηση για τη Γένεση, αλλά δεν έχει ο ίδιος απογόνους.
Θεογονία
Χάος
Το Χάος που ετυμολογικά ανήκει στο χάσκω και το χαίνω και επομένως σημαίνει χάσμα, είναι η αρχή κάθε αβυσσαλέας και εννοούμενης μορφής. Η Γαία είναι η αρχή των στοιχειωδών μερών του κόσμου, εφόσον αυτή πρώτα-πρώτα χωρίς ερωτική ένωση γεννά τον Ουρανό και τον Πόντο. Γαία, Τάρταρος, Ουρανός και Θάλασσα συναποτελούν τις τέσσερις μεγάλες περιοχές του κόσμου που στο πλαίσιο τους διαδραματίζεται η ιστορία των θεών και πλάι σε αυτές παίρνουν θέση οι οντότητες της γενεαλογίας του Χάους που μορφοποιούν και γεμίζουν τις αβύσσους και τους χώρους.
Από το Χάος γεννιέται το Έρεβος που είναι η προσωποποίηση του απόλυτα σκοτεινού χώρου, μια από τις πρωταρχικές θεογονικές δυνάμεις, νοούμενη ως προκοσμική μορφή και ταυτιζόμενη με τον Τάρταρο και τον Κάτω Κόσμο, αδελφός και σύζυγος της Νύχτας και πατέρας του Αιθέρα και της Ημέρας. Με τις μορφές αυτές η κοσμική διάσταση της γενεαλογίας του Χάους έχει ήδη ολοκληρωθεί.
Η Νύχτα γεννά από μόνη της τις σκοτεινές δυνάμεις Μόρος, Κηρ, Θάνατος. Από τη Νύχτα γεννιούνται επίσης ο Ύπνος, το Όνειρο, το Γήρας, δυνάμεις της συμφοράς και της βλάβης και της ανταπόδοσης (Νέμεσις) και της Έριδας, ενώ η τελευταία γεννά τον Πόνο, τον Λιμό, Τα Άλγεα, τη Δυσνομίη, την Άτη και τον όρκο ως εκδικητή της επιορκίας.
Γαία
Η ιστορία της γενιάς της Γαίας, στην Θεογονία του Ησιόδου, πρώτα αναφέρεται στην ανάπτυξη της Γαίας που γεννά από τον εαυτό της τον Ουρανό, τα Ούρεα και τον Πόντο. Έπειτα η Γαία ενώνεται με τον Ουρανό και γεννούν τους Τιτάνες, τους Κύκλωπες, τους Εκατόγχειρες. Η Γαία ευνουχίζει τον Ουρανό και από τους κομμένους όρχεις του αναδύεται η Αφροδίτη. Τέλος, προστίθεται η σειρά των παιδιών που προέρχονται από την ένωση της Γαίας με τον Πόντο.
Ουρανίδες
Ουρανίδες είναι οι λεγόμενοι Τιτάνες, ο Ωκεανός, ο Κοίος, ο Κρείος, ο Υπερίων, ο Ιαπετός, η Θεία, η Ρέα, η Θέμις, η Μνημοσύνη, η Φοίβη, η Τηθύς και ο Κρόνος. Κύκλωπες είναι ο Βρόντης, ο Στερώπης, ο Άργης, και οι Εκατόγχειρες, ο Κόττος, ο Βριάρεως και ο Γύγης, γιγάντιες μορφές, που ως δυνάμεις του κεραυνού και της αρχέγονης ορμής και βίας αργότερα γίνονται βοηθοί του Δία. Ως Ποντίδες αναφέρονται ο Νηρέας, ο Θαύμας, ο Φόρκυς και η Κητώ, καθώς επίσης και η Ευρυβίη.
Οι Ουρανίδες αφορούν στα γλυκά ύδατα και στις δυνάμεις του ουρανού. Με τους Ουρανίδες, πρώτα οι απόγονοι του Ωκεανού και της Τηθύος, οι ποταμοί και οι Ωκεανίδες προσφέρουν για την επικράτεια της Γαίας ένα σωστό ανάλογο με εκείνο που δόθηκε για την επικράτεια του Πόντου με τις Νηρηίδες. Στην Θεογονία του Ησίοδου εμφανίζονται οι ποταμοί του ελληνικού χώρου αλλά και πέρα από την ηπειρωτική Ελλάδα, όπως Νείλος, Ηριδανό, Ίστρος και Φάσις. Αναφέρονται επίσης και ποταμοί που τους βρίσκουμε και στην Ιλιάδα του Ομήρου.
Η γεωγραφική προοπτική του καταλόγου του Ησιόδου έχει αντιστοιχία και στον κατάλογο των Ωκεανίδων, όπου μερικά ονόματα αφήνουν να νοηθούν ως θεότητες χερσαίων περιοχών, όπως η Ευρώπη, η Χρυσηίδα και η Ασία. Άλλα ονόματα γίνονται ακόμα πιο αφηρημένα με την έννοια μιας αρχής, όπως όταν κάποια από τις Νύμφες ονομάζεται από τον βράχο, πάνω από τον οποίο ή μέσα στον οποίο τρέχει το νερό της ή όταν το όνομα εκφράζει απλά ορισμένες όψεις της ροής ή όταν με τα ονόματα εκφράζεται η κτηνοτροφία (Μηλόβοσις) ή γενικά η δωρεά ευημερίας και πλούτου (Δωρίς, Πολύδωρη, Πλουτώ, Ευδώρη και Τύχη).
Είναι προπάντων Ωκεανίδες αυτές που περνούν ως γενάρχισσες σε άλλες οικογένειες. Όπως η Δωρίδα, σύζυγος του Νηρέα, η Ηλέκτρα, σύζυγος του Θαύμαντα, αλλά και η Καλλιρρόη σύντροφος του Χρυσάορα για τη γενιά του Πόντου. Το ίδιο ισχύει και για την Κλυμένη, που το όνομά της περιλαμβάνει σχέσεις με τον Κάτων Κόσμο, ως σύζυγος του Ιαπετού που η γενιά του συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τη μοίρα της ανθρωπότητας. Επίσης το ίδο ισχύει και με την Μήτιδα και την Ευρυνόμη που γίνονται σύζυγοι του Δία και που με τα ονόματά τους εκφράζουν προσδιορισμούς και μορφές εξουσίας. Επίσης σαν Ωκεανίδα αναφέρεται και η Στυξ ως σύμμαχος του Δία και εγγυήτρια της θεϊκής τάξης.
Ποντίδες
Οι Ποντίδες είναι επικράτειες της θάλασσας και των τεράτων. Με τους απογόνους των γιων του Πόντου, Νηρέα, Θαύμαντα και Φόρκυ, αναπτύσσονται όντα που προέρχονται από την επικράτεια της γης και της θάλασσας. Στις δύο πρώτες περιπτώσεις ο χαρακτήρας τους είναι ακόμα προσδιορισμένος από το ουσιαστικό γνώρισμα μιας μητέρας που κατάγεται από τον Ωκεανό.
Από τον Νηρέα τον αψευδή, ήπιο και δίκαιο Άλιον γέροντα και τη Δωρίδα προέρχονται οι καλόγνωμες Νηρηίδες, που με τα ονόματά τους εκφράζεται η θάλασσα ως τοπίο και με όλες τις όψεις του (Αμφιτρίτη, Γαλήνη, Γλαύκη, Κυμοθόη, Αλίη, Σπειώ, Νησαίη, Ακταίη, Ηιόνη, Ψαμάθη, Νησώ), αλλά επίσης και ως θέατρο των επιχειρήσεων του ανθρώπου που, είτε για τη ναυτιλία είτε για το εμπόριο, χρειάζονται πολύμορφη βοήθεια, για να επιτύχουν (Πλωτώ, Ευκράντη, Σαώ, Ευδώρη, Ευνική, Ευλυμένη, Δωτώ, Φέρουσα, Δωρίς, Ποντοπόρεια, Λειαγόρη, Ευαγόρη, Ευπόμπη). Άλλου είδους όμως είναι οι κόρες του Θαύμαντα και της Ωκεανίδας Ηλέκτρας, η ευκίνητη Ίριδα και οι Άρπυιες (Αελλώ και Ωκυπέτη), που η απαίσια οντότητα τους είναι δεδομένη.
Ο Φόρκυς εκπροσωπεί την κακότροπη όψη του υδάτινου στοιχείου, και η Κητώ, που ήδη στο όνομα της έχει το τερατώδες, είναι η ρίζα μιας σειράς από τέρατα, που είναι εγκατεστημένα κυρίως στην περιφέρεια του κόσμου και στα βάθη της Γης και του Κάτω Κόσμου. Η γραμμή από τον Φόρκυ και την Κητώ οδηγεί στις Γραίες (Πεμφρηδώ και Ενυώ) και στις Γοργόνες, Σθεννώ και Ευρυάλη, που ήταν που ήταν αθάνατες καθώς και τη Μέδουσα που ήταν θνητή.
Η Μέδουσα κοιμάται με τον Ποσειδώνα, ο Περσέας την αποκεφαλίζει και από το αίμα της ξεπηδούν ο Χρυσάωρ και ο Πήγασος. Ο Χρυσάωρ γεννά με την Καλλιρρόη τον Γηρυόνη (που σκότωσε ο Ηρακλής) και την Έχιδνα. Αυτή είχε με τον Τυφώνα παιδιά τον Όρθο, τον Κέρβερο, τη Λερναία Ύδρα και τη Χίμαιρα (που νικά ο Βελλερεφόντης). Η Έχιδνα με τον γιο της Όρθο είχε παιδιά την Καδμεία Σφίγγα και τον λέοντα της Νεμέας (που δαμάζει ο Ηρακλής).
Κρόνος, Ρέα και Δίας
Σύμφωνα πάντα με τον Ησίοδο, ο Υπερίων και η Θεία γεννούν τους μεγάλους φωτοδότες, τον Ήλιο, τη Σελήνη και την Ηώ. Ύστερα ο Τιτάνας Κρίος συνδέεται με την κόρη του Πόντου Ευρυβίη και κάνει παιδιά τον Αστραίο, τον Πάλλαντα και τον Πέρση. Από αυτούς ο Αστραίος γεννά με την Ηώ τους Ανέμους, Ζέφυρο, Βορέα και Νότο, καθώς επίσης και τον Εωσφόρο, δηλαδή τον Αυγερινό. Επίσης ο Αστραίος είναι πατέρας και όλων των άστρων με τα οποία ο ουρανός είναι στεφανωμένος. Ο Πάλλας συνδέεται με τη Στύγα που μαζί με τα παιδιά της, Ζήλο, Νίκη, Κράτος και Βία, αποκτά σπουδαιότητα για την Τιτανομαχία και για την τάξη του Δία.
Με τον Πέρση προκύπτει η σύνδεση με την οικογένεια του Κοίου, εφόσον αυτός παίρνει την κόρη του την Αστερία, που γεννά την Εκάτη. Παιδί του Κοίου και της Φοίβης είναι και η Λητώ, που αποκτά από τον Δία τον Απόλλωνα και την Άρτεμη.
Με τον δεσμό του Κρόνου και της Ρέας και τους απογόνους τους (Εστία, Δήμητρα, Ήρα, Άδης, Ποσειδών, Ζευς) ο μύθος της διαδοχής βρίσκει τη συνέχεια του. Ο Ουρανός δεν είχε αφήσει τα παιδιά του να βγουν στο φως, είχε ευνουχιστεί από τον Κρόνο με πρωτοβουλία της Γης, είχε καταραστεί τους γιους του και μαζί είχε προφητεύσει την εκδίκηση.
Τώρα ο Κρόνος, ο «πρότερος βασιλιάς των θεών» παίρνει από τον Ουρανό και τη Γαία την απειλητική προφητεία, ότι θα τον νικήσει ο γιος του, και έτσι για να αποφύγει την απώλεια της εξουσίας, καταπίνει τα παιδιά του, που η Ρέα γεννά κάθε φορά. Ωστόσο, η Ρέα με τη συμβουλή του Ουρανού και της Γης, κατορθώνει να σώσει τον νεότερο γιο της, τον Δία, μέσα σε ένα σπήλαιο της Κρήτης, ενώ στον Κρόνο παραδίδει μια σπαργανωμένη πέτρα.
Ενηλικιωμένος ο Δίας κατορθώνει να εξαναγκάσει τον Κρόνο να εξεμέσει τα παιδιά που έχει καταβροχθίσει και παίρνει ακόμα και το όπλο του κεραυνού με το οποίο κυβερνά. Ο Δίας ύστερα από τον δεκαετή αμφίρροπο αγώνα των Ολυμπίων με τους Τιτάνες, απελευθερώνει τους Εκατόγχειρες, που κατατροπώνουν τους Τιτάνες και τους ρίχνουν στη φυλακή τους, στον Τάρταρο. Ο Δίας με συμβολή της Γαίας ορίζεται από τους θεούς βασιλιάς και κύριος των αθανάτων.