Θέμα των Ανατολικών, πηγή αυτοκρατόρων

Στο θέμα των Ανατολικών τα φρούρια ήταν πολλά και τα περισσότερα τοπωνύμια έμειναν γνωστά ως στόχοι αραβικών επιθέσεων, ως τόποι συγκέντρωσης ή διέλευσης στρατευμάτων, εμφυλίων συρράξεων, αλλά και ως τόποι κολασμού ή εξορίας ευσεβών.

Στο σύνολο τους, οι κάτοικοι του θέματος των Ανατολικών ήταν χωρικοί τραχείς, δεινοί στην ιππασία και τη πολεμική τέχνη και πάντα πρόθυμοι να πάρουν τα όπλα είτε εναντίον αλλοθρήσκων είτε εναντίον ομοθρήσκων. Οι επικρατούσες αγροτικές συνθήκες στη μικρασιατική ενδοχώρα ήταν ιδεώδεις για την εγκατάσταση στρατιωτικών μονάδων, ευνοούσαν τη δημιουργία ευρείας στρατιωτικής βάσης και γι’ αυτό το θέμα των Ανατολικών ήταν πάντα ικανό να παρατάξει πολυάριθμο στρατό, που ακολουθούσε πιστά τους στρατηγούς του όχι μόνο εναντίον του εχθρού, αλλά και στο δρόμο για την κατάκτηση της εξουσίας.

Έξι πρώην στρατηγοί του θέματος των Ανατολικών ανήλθαν στο θρόνο: οι Λεόντιος, Λέων Γ’ Ίσαυρος, Λέων Ε’ Αρμένιος, Νικηφόρος Β’ Φωκάς, Ιωάννης Α’ Τσιμισκής και Νικηφόρος Βοτανειάτης. Και οι έξι ήταν ικανότατοι και δημοφιλείς στρατιωτικοί ηγέτες. Η διαφορά μεταξύ τους έγκειται στο γεγονός ότι τις ικανότητες των τριών πρώτων στρατηγών του 10ου αιώνα και 11ου αιώνα συμπλήρωνε η κατοχή μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας. Η διαπίστωση και μόνο ότι έξι στρατηγοί από το θέμα των Ανατολικών κατέλαβαν την εξουσία είναι ικανή για να αποδώσει τον ηγετικό ρόλο τον οποίο διαδραμάτισε το θέμα αυτό στο πολιτικά και στρατιωτικά πράγματα της αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια περίπου τεσσάρων αιώνων.

Στην ιδιαίτερα έντονη στρατιωτική ατμόσφαιρα πρέπει να οφείλεται το γεγονός ότι στο θέμα των Ανατολικών, με δύο πρώην στρατηγούς του οποίου άρχισαν οι δύο περίοδοι της εικονομαχίας, δεν άκμασε ο μοναχισμός. Η στρατιωτική ατμόσφαιρα που επικρατούσε στην περιοχή φαίνεται ότι επηρέαζε και τους μοναχούς: ο πατριάρχης Νικόλαος Α’ Μυστικός υποχρεώθηκε να ασχοληθεί με τις φιλονικίες που είχαν ξεσπάσει σε κάποιο μοναστήρι που υπαγόταν στη δικαιοδοσία του μητροπολίτη Συνάδων, αλλά και με την περίπτωση κάποιου, ο οποίος αντάλλαξε το μοναχικό σχήμα με τη στρατιωτική πανοπλία, δημιουργώντας προβλήματα στον μητροπολίτη Πεσσινούντος.

Στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας οι παλιές πόλεις είχαν απολέσει τις κοινωνικοοικονομικές λειτουργίες τους από τα μέσα ήδη του 7ου αιώνα. Το πιθανότερο είναι ότι οι περισσότερες αρχαίες πόλεις έμοιαζαν πια με κάστρα ή φρούρια στη μέση μιας απέραντης υπαίθρου, που διέθετε πεδιάδες, όχι τόσο εύφορες όσο κατάλληλες για τη διεξαγωγή μαχών. Μία από αυτές η «ιππήλατος» πεδιάδα Παγκάλεια που εκτεινόταν στα περίχωρα του Αμορίου και ήταν ιδεώδης τόπος συγκέντρωσης στρατευμάτων γεγονός, που με τη σειρά του, πρέπει να συνέβαλε στην επιλογή του Αμορίου ως έδρας του στρατηγού των Ανατολικών.

Σε μεγάλα τμήματα του επιπέδου της Μικράς Ασίας, η παραγωγή σιταριού και λαδιού ήταν ιδιαίτερα περιορισμένη ή ανύπαρκτη. Στην έλλειψη αγαθών από την οποία υπέφεραν οι κάτοικοι του θέματος των Ανατολικών, ερχόταν να προστεθεί και η άλλη όψη της πραγματικότητας, που αποκάλυπτε ότι η γη δεν προσέφερε σε όλους τα αγαθά της με φειδώ. Στο θέμα των Ανατολικών η κατοχή έγγειας ιδιοκτησίας από μία μόνο οικογένεια πήρε τεράστιες διαστάσεις.

Στις αρχές του 10ου αιώνα ο ο όσιος Λουκάς Στυλίτης ήταν σε θέση να μοιράσει σε πλήθος φτωχών 4.000 μόδιους σιτάρι, ζωοτροφές και 100 χρυσά νομίσματα. Κι όμως ο βιογράφος του, παρουσιάζοντας τους γονείς του Λουκά Στυλίτου ως ευκατάστατου, δεν δείχνει να εκπλήσσεται από το μέγεθος της περιουσίας τους. Από το αυτό το γεγονός εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι μεγάλοι γαιοκτήμονες της εποχής διέθεταν ακόμη σημαντικότερους πόρους και ο Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος μιλάει στη Νεαρά του 947 για «τυραννίδα» των δυνατών στο θέμα των Ανατολικών. Με τη νέα νομοθετική ρύθμιση η κατάσταση δεν άλλαξε, αφού την απληστία και την πλεονεξία των δυνατών δεν σταματούσε «ούτε νόμος ούτε φόβος βασιλέως».

Έτσι, οι πένητες συνέχιζαν να βρίσκονται σε ζοφερή οικονομική κατάσταση, στο μικρό Φιλομήλιον, ΒΑ της Αντιόχειας, της Πισιδίας. Στη στροφή του 10ου προς 11ου αιώνα, επιφανείς και ισχυρές αριστοκρατικές οικογένειες, ανάμεσα τους οι Φωκάδες και οι Μαλεΐνοι, δέχθηκαν το οριστικό πλήγμα της δήμευσης, αλλά το κοινωνικό αυτό φαινόμενο συνέχισε να είναι οξύ. Οι χωρικοί εξακολουθούσαν να ταλαιπωρούνται από τους δυνατούς, που παρέμεναν «αγέρωχοι» ακόμα και όταν διέπρατταν βαρύτατα εγκλήματα και αδικήματα.

Οι γαιοκτήμονες στο θέα των Ανατολικών ήταν τόσο ισχυροί που μια συμφωνία μεταξύ τους ήταν αρκετή να ανεβάσει στο θρόνο τον εκλεκτό τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η χρονιά 1057, όταν ο Ρωμανός Σκληρός, ο Μιχαήλ βούρτζης, ο Νικηφόρος Βοτανειάτης και οι γιοι του Βασίλειου Αργυρού αποφασίζουν την ανατροπή του Μιχαήλ Στ’ Στρατιωτικού και την αναγόρευση του Ισαακίου Α’ Κομνηνού. Το 1077 μεγάλο τμήμα της Μικράς Ασίας είχε καταληφθεί ή ελεγχόταν από τους Τούρκους, αλλά το θέμα των Ανατολικών συνέχιζε να την «παράδοση» επιβολής αυτοκρατόρων.

Δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, το «ειρηνικό» θέμα των Θρακησίων και το απέραντο στρατόπεδο στο θέμα των Ανατολικών. Μι ασυνεχής αντίθεση από την οποία η Βυζαντινή Αυτοκρατορία για τέσσερις αιώνες άντλησε ζωτικές δυνάμεις.