Η τελευταία μάχη της Ελληνικής Επανάστασης δόθηκε στην Πέτρα της Βοιωτίας. Μολονότι δεν επέφερε την τελειωτική ήττα του εχθρού, αποτελεί λαμπρή νίκη των ελληνικών όπλων. Ιδιαίτερα διακρίθηκαν σε αυτή τη νίκη ο Κασομούλης, μετέπειτα ιστορικός της Επανάστασης, ο Κριεζώτης, ο Μαμούρης, ο Σπυρομίλιος, ο Σκουρτανιώτης, ο Ψαροδήμος και ο Βαζιώτης. Το πιο σημαντικό αποτέλεσμα αυτής της νίκης ήταν η παρακώλυση της διάβασης των Τούρκων και η καταρράκωση του ηθικού τους. Οι απώλειες δεν ήταν μεγάλες. Σύμφωνα με την αναφορά που έστειλε ο Υψηλάντης στον Καποδίστρια, είχαν 3 νεκρούς και 12 τραυματίες, ενώ οι Τούρκοι κατά τον Κασομούλη, άφησαν στο πεδίο της μάχης 100 περίπου νεκρούς και 4 σημαίες.
Ο αρχηγός των τουρκικών στρατευμάτων της Αττικής και ο Ασλάν μπέης, αρχηγός των ατάκτων Τουρκαλβανών, κινήθηκαν προς τη Βοιωτία με κατεύθυνση τη Θεσσαλία. Βρήκαν την οχυρή θέση της Πέτρας να κατέχεται από ελληνικές δυνάμεις. Ο Υψηλάντης είχε πληροφορηθεί έγκαιρα τις προθέσεις των Τούρκων και επέλεξε τη στενή αυτή δίοδο για να εμποδίσει το πέρασμα του εχθρού που διέθετε πυροβολικό και ισχυρές δυνάμεις ιππικού και πεζικού, τακτικού και ατάκτου.
Οι ελληνικές δυνάμεις αποτελούνταν από τη φρουρά του στρατάρχη με επικεφαλής τον Σπυρομίλιο, τα σώματα του Ευμορφόπουλου και του Σκουρτανιώτη, και τα τμήματα που ήλθαν από τη Σαλαμίνα, τη Β’ χιλιαρχία του Χατζηπέτρου, μέρος της Γ’ χιλιαρχίας με τον Στράτο και μέρος της Ζ’ με τον Τόλιο Λάζο και τη Δ’ χιλιαρχία του Δυοβουνιώτη από τη Δαύλεια. Αργότερα ήρθε και ο Κριεζώτης με την Ε’ χιλιαρχία του.
Η Πέτρα, που βρίσκεται μεταξύ Θήβας και Λιβαδειάς, προσφερόταν με την τότε εδαφική διαμόρφωση της περισσότερο από κάθε άλλη θέση για την πραγματοποίηση των σχεδίων του στρατάρχη. Πριν από την αποξήρανση της Κωπαϊδας, τα νερά της λίμνης έφθαναν ως το βράχο αφήνοντας έτσι ένα στενό πέρασμα. Την οχύρωση της περιοχής την ανέθεσε ο Υψηλάντης στον πεντηκοσίαρχο Κούστια Μάκου, που επιστάτησε για να χτιστούν οχυρώματα στις κατάλληλες θέσεις.
Μετά την εκνευριστική αναμονή 12 ημερών, το απόγευμα στις 10 Σεπτεμβρίου φάνηκε να πλησιάζει προς την Πέτρα ο τουρκικός στρατός,. Ο Κασομούλης ανεβάζει τη τουρκική δύναμη σε 4.500 τακτικούς Τούρκους και 3.500 ατάκτους Τουρκαλβανούς, ενώ ο Τρικούπης τους περιορίζει σε 5.000 συνολικά. Δείχνοντας την περιφρόνηση του προς τις ελληνικές δυνάμεις, ο τουρκικός στρατός στρατοπέδευσε σε μικρή απόσταση από τα ελληνικά οχυρώματα μεταξύ Πέτρας και του χωριού Βρασταμίτες και παρέμεινε εκεί αδρανώντας ολόκληρη την επόμενη μέρα.
Οι Έλληνες έμειναν ξάγρυπνοι περιμένοντας επίθεση των Τούρκων. Τα χαράματα της 12ης Σεπτεμβρίου 1829, το σύνολο των τουρκικών δυνάμεων κινήθηκε εναντίον των ελληνικών οχυρωμάτων. Έστησαν κανόνια και άρχισε ο κανονιοβολισμός. Δόθηκε εντολή στους Τούρκους να επιτεθούν κατά των οχυρωμάτων. Οι εχθροί έκαναν 20 βήματα και σφοδρό πυρ τους σταμάτησε εκεί που ήταν και δεν μπορούσαν πια να προχωρήσουν. Οι Έλληνες βγαίνοντας από τα οχυρά, έπεσαν με ορμή πάνω στους Τούρκους, ώσπου τους έτρεψαν σε φυγή, τακτικούς και ατάκτους. Οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να συνθηκλογήσουν.
Η μάχη της Πέτρας μπορεί να θεωρηθεί ίσως η σημαντικότερη μάχη της Επανάστασης, γιατί ήταν η πρώτη και μοναδική φορά που ολόκληρη επίλεκτη εχθρική στρατιά αναγκάζεται να συνθηκολογήσει σε ανοιχτό πεδίο. Μετά τη μάχη αυτή τερματίστηκε ο στρατιωτικός αγώνας που είχε αρχίσει το Έθνος πριν εννέα χρόνια στη Μολδοβλαχία με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Τώρα ένας άλλος Υψηλάντης έκλεισε με λαμπρή νίκη τον μεγάλο αγώνα που άρχισε ο αδελφός του. Τέλος, η μάχη της Πέτρας αποτέλεσε το κορύφωμα και την επίστεψη προσπαθειών του Κυβερνήτη στις πολεμικές του προσπάθειες. Ο Καποδίστριας έδωσε νέα πνοή στο Έθνος και στην στρατιωτική του συγκρότηση και το οδήγησε σε νικηφόρο τέρμα.
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών
