Η Παναγία η Σκριπού είναι το σημαντικότερο μνημείο της βυζαντινής ναοδομίας του 9ου αιώνα. Ο ναός της είναι από τα σπάνια μνημεία που με επιγραφές δίνει πλήθος στοιχεία για την χρονολόγηση του κτιρίου, τους αυτοκράτορες και τον πατριάρχη, καθώς και πολλές πληροφορίες για τον κτήτορα Λέοντα, που ίσως ήταν ο στρατηγός του θέματος Ελλάδος που είχε έδρα την εποχή αυτή στη Θήβα Βοιωτίας.
Το σχήμα του ναού είναι μεταβατικός εγγεγραμμένος σταυροειδής. Εγγεγραμμένος σταυροειδής σημαίνει ότι ο κυρίως ναός έχει το σχήμα σταυρού και στις τέσσερις γωνίες του υπάρχουν μικρά διαμερίσματα. Οι μεταβατικοί σταυροειδής εγγεγραμμένοι ναοί είναι συνδυασμός ελεύθερου σταυρού (χωρίς γωνιακά διαμερίσματα) και τρίκλιτη θολωτή βασιλική. Τα γωνιακά τους διαμερίσματα χωρίζονται από την κάθετη κεραία του σταυρού με τοίχους, οι οποίοι ανοίγονται από μία στενή χαμηλή δίοδο.
Η Παναγία η Σκριπού στην Βοιωτία δεν έχει ακριβώς εγγεγραμμένο σταυρό γιατί η εγκάρσια κεραία εξέχει. Τα καμαροσκέπαστα τρία κλίτη απολήγουν ανατολικά σε τρεις ημικυλινδρικές αψίδες, από τις οποίες η μεσαία είναι πολύ μεγαλύτερη και έχει βαθμιδωτή στέγη. Στα δυτικά υπάρχει νάρθηκας και μπροστά από αυτόν καμαροσκέπαστο πρόπυλο.
Ο ναός εσωτερικά δίνει την εντύπωση τρίκλιτης καμαροσκέπαστης βασιλικής, γιατί το μεσαίο κλίτος χωρίζεται από τα πλάγια με συνεχείς τοίχους. Στη διασταύρωση των κεραιών του ναού υψώνεται ο κυλινδρικός τρούλλος, ο σημερινός είναι της τελευταίας αναστήλωσης του 1936.
Τα παράθυρα του ναού είναι μικρά και έρχονται σε αντίθεση με τις επιφάνειες του που είναι πολύ μεγάλες. Για την τοιχοδομία του ναού χρησιμοποιήθηκαν μεγάλες πέτρες και πολύ υλικό από τον αρχαίο Ορχομενό που συνδέθηκε με άφθονο ασβεστοκονίαμα χωρίς την παρεμβολή τούβλων. Οι μεγάλες λείες εξωτερικές επιφάνειες διακόπτονται από μαρμάρινα ανάγλυφα γείσα. Το ένα βρίσκεται ακριβώς κάτω από τις στέγες και το δεύτερο περιτρέχει το σταυρικό κέντρο κάτω από τα πάνω παράθυρα. Στο ύψος της κάτω σειράς των παραθύρων περιτρέχει το κτήριο οδοντωτή ταινία ταινία. Η ανατολική πλευρά έχει διακοσμηθεί με μεγάλη φροντίδα. Η κεντρική αψίδα εκτός από το ανάγλυφο γείσο και την οδοντωτή ταινία περιβάλλεται από μαρμάρινη κτητορική επιγραφή και πλατιές ανάγλυφες πλάκες. Τρεις άλλες επιγραφές και ένα ηλιακό ρολόι είναι εντοιχισμένα στο ναό.
Τα γλυπτά ως προς τα θέματα και την τεχνική εκτέλεση ανήκουν σε μια βυζαντινή «κοινή» με επίκεντρο την Κωνσταντινούπολη και συνεπώς, πρόκειται για ακτινοβολία της τέχνης της πρωτεύουσας στην επαρχία. Με την Πόλη άλλωστε συνδέεται και ο κτήτορας του ναού που ήταν ανώτερος αξιωματούχος, πρωτοσπαθάριος,όπως μας πληροφορούν οι επιγραφές. Η Παναγία η Σκριπού είναι το μεγαλύτερο και σημαντικότερο μνημείο της εποχής έξω από την Κωνσταντινούπολη και θα πρέπει να συσχετιστεί με την προσπάθεια που καταβάλλεται την εποχή αυτή για την αναδιοργάνωση της Ελλάδος.
Πηγή: Βυζαντινή ναοδομία (600-1204), Νικόλαος Γκιολές, εκδ. Καρδαμίτσα
Pingback: Το Θαύμα της Παναγίας της Σκριπούς (1943) | δρακοπουλιάδα