Η Παλαιστίνη στα πολύ παλιά χρόνια

Η Παλαιστίνη μπορεί να μην ταυτίζεται απόλυτα με τη γεωγραφική περιοχή, αλλά δεν έπαψε ποτέ να βρίσκεται στο επίκεντρο του παγκόσμιου προϊστορικού ενδιαφέροντος ως τμήμα του γεωγραφικού χώρου της Μέσης Ανατολής, όπου καταγράφεται αρχαιολογικά, ίσως, το πιο σημαντικό βήμα στη εξέλιξη της ανθρωπότητας τα τελευταία 10.000 χρόνια: η αρχή της γεωργίας -στο πέρασμα των περιπλανώμενων ανθρώπινων ομάδων από την τροφοσυλλογή και το κυνήγι στην δημιουργία των πρώτων μόνιμων γεωργοκτηνοτροφικών χωριών.

Η Παλαιστίνη, μια γιαγιά 10.000 χρόνων

Τα πρώτα αρχαιολογικά στοιχεία για την εμφάνιση οργανωμένων ομάδων στην Παλαιστίνη εμφανίζονται πριν από 10.000 χρόνια με τη μορφή μικρών ομάδων «σύνθετων» κυνηγών και τροφοσυλλεκτών που κυνηγούν γαζέλες, ελάφια και άλλα μικρότερα θηλαστικά. Λιγοστές πληροφορίες έχουμε για τη μορφή των εποχικών αυτών εγκαταστάσεων-κατασκηνώσεων στην περιοχή, εκτός από το ότι συνδυάζουν ανοιχτές θέσεις αλλά και σπηλιές και βρίσκονται κοντά στη θάλασσα και τις λίμνες (Γαλιλαία, Κοιλάδα του Ιορδάνη). Οι πληροφορίες για την κοινωνική οργάνωση τους και τις σχέσεις τους μεταξύ τους είναι ελάχιστες και προέρχονται από έμμεσες ενδείξεις και τις ομοιότητες ή τις διαφορές σε ταφικές και άλλες πρακτικές.

Αυτήν την πρώιμη περίοδο υπάρχει παρουσία δυναμικών πολιτισμικών κύκλων με συγκεκριμένη γεωγραφική κατανομή στο χώρο της Παλαιστίνης, σε περιοχές που αρχίζουν δειλά να οροθετούνται σε κεντρικές και περιφερειακές, και στις οποίες πολλοί ερευνητές αναγνωρίζουν την παρουσία κάποιων «εθνοτικών» ομάδων.

Οι ολιγομελείς κυνηγετικές κα τροφοσυλλεκτικές ομάδες της περιόδου αρχίζουν σταδιακά να ιδρύουν μονιμότερους οικισμούς με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τις κοινωνικές σχέσεις τους. Φτιάχνουν σπίτια με πέτρες, πηλό και ξύλα και το κυριότερο εμφανίζονται αρχαιολογικά οι πρώτες έμμεσες ενδείξεις για την καλλιέργεια άγριων δημητριακών (σιτάρι, κριθάρι). Όλα αυτά βρίσκουν την πιο αντιπροσωπευτική τους έκφραση σε θέσεις-οικισμούς όπως Hatula λίγο έξω από την Ιερουσαλήμ, η Wadi Hammeh κοντά στην αρχαία Πέλλα δίπλα στον Ιορδάνη και η Ιεριχώ. Παλαιοβοτανικές έρευνες δείχνουν ότι είναι η στενή αυτή λωρίδα της Παλαιστίνης που τις επόμενες χιλιετίες θα αποτελέσουν τη βάση της πρώτης γεωργικής καλλιέργειας.

Ο αριθμός των οικισμών στη διάρκεια της Νεολιθικής περιόδου αυξάνεται σημαντικά υποδηλώνοντας και μια αντίστοιχη σημαντική πληθυσμιακή αύξηση. Οι ίδιοι αυτοί πληθυσμοί της Παλαιστίνης περνούν σταδιακά από το 7500π.Χ. και μετά σε μια φάση ωριμότητας, με την πλήρη εξημέρωση και καλλιέργεια των δημητριακών και οσπρίων, αλλά και την εμφάνιση σημαντικών αλλαγών στην αρχιτεκτονική και την τεχνολογία.

Τώρα πρωτοεμφανίζονται τα βασικά χαρακτηριστικά της λεγόμενης νεολιθικής επανάστασης, με τις ουσιαστικές ανακατατάξεις, που αυτό θα σημάνει για τη ζωή των προϊστορικών κοινωνιών: μόνιμα χωριά, αρχή της γεωργίας, σύνθετες μορφές κοινωνικής οργάνωσης, ιδεολογικές διαφοροποιήσεις και διαμόρφωση «εθνοτικών» χαρακτηριστικών.

Μετά το τέλος της περιόδου, περίπου 6000π.Χ. και για λίγες εκατοντάδες χρόνια η Παλαιστίνη χάνει το δυναμισμό των προηγούμενων χιλιετιών, με σημάδια κρίσης να εμφανίζονται στους περισσότερους οικισμούς της περιοχής, χωρίς οι αιτίες να είναι ακόμη γνωστές.

Η χαλκολιθική Παλαιστίνη

Από τα μέσα της 5ης χιλιετίας π.Χ., οπότε και αρχίζει η λεγόμενη χαλκολιθική περίοδος, η εικόνα στην περιοχή της Παλαιστίνης αλλάζει άρδην με τη σημαντική αύξηση των οικισμών, την εμφάνιση αρχηγικών θεσμών)δημόσια ιερά, νεκροπόλεις, ιεραρχία), αλλά κυρίως νέων τεχνολογικών κατακτήσεων (εξειδικευμένοι τεχνίτες, μεταλλουργία) και νέων βασικών προϊόντων όπως η ελιά. Δουλεύεται για πρώτη φορά το ελεφαντόδοντο, ο χαλκός και ο χρυσός, ενώ η παρουσία οργανωμένων νεκροπόλεων με μνημειακές κατασκευές, αλλά και ιερών κτιριακών συμπλεγμάτων που λειτουργούν ως λατρευτικά κέντρα.

Η δυναμική αυτή των χαλκολιθικών κοινωνιών της Παλαιστίνης δεν θα διαρκέσει πάνω από χίλια χρόνια, μέχρι 3500π.Χ., οπότε και καταγράφεται αρχαιολογικά η πλήρης παρακμή τους, με τις αιτίες να αποδίδονται σε οικονομικούς και πολιτικούς λόγους ή ακόμη και στον παρεμβατικό ρόλο της Αιγύπτου, που από αυτά τα χρόνια αρχίζει να κάνει αισθητή την παρουσία της στις εξελίξεις της Μέσης Ανατολής.

Με την αρχή της 3ης χιλιετίας π.Χ. αρχίζει η μακρά περίοδος της εποχής του χαλκού και θα διαρκέσει μέχρι το 1200π.Χ. περίπου. Η Παλαιστίνη θα περάσει σταδιακά στη φάση της αστικοποίησης με την εμφάνιση των πρώτων οχυρωμένων αστικών κέντρων σε θέσεις όπως η Ιεριχώ στην Κοιλάδα του Ιορδάνη.

Τα χρόνια που ακολουθούν δεν είναι χωρίς πολιτισμικές ανακατατάξεις για τους περίπου 150.000 κατοίκους της Παλαιστίνης, όπως δείχνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα, με περιόδους εγκατάλειψης των πόλεων να συνοδεύονται από φάσεις οικιστικής έκρηξης. Όλα αυτά είχαν σοβαρές επιπτώσεις στην οικονομία, την κοινωνικοπολιτική οργάνωση και κυρίως τους θεσμούς των δεκάδων οικισμών της περιοχής. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες κοινές διαπιστώσεις των αρχαιολόγων για την κοινωνική και πολιτική οργάνωση των κοινωνιών της περιοχής της Παλαιστίνης τα χρόνια αυτά είναι η ύπαρξη μιας εντυπωσιακής γεωγραφικής κατανομής διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων, οι οποίες, οργανωμένες με βάση φυλές και οικογένειες, κάνουν αισθητή την παρουσία τους.

Η σημαντικότερη κατάκτηση της εποχής αυτής είναι η εμφάνιση της πρώτης γραπτής μορφής ενός φωνητικού αλφαβήτου, παράλληλα με τα δείγματα της σφηνοειδούς γραφής, που βρέθηκαν στα μεγάλα οικονομικά κέντρα της περιοχής. Στο επίπεδο της ιδεολογικής συγκρότησης των κοινωνιών της τα χρόνια αυτά η αρχαιολογία μόνο έμμεσες σκέψεις μπορεί να διατυπώσει, σύμφωνα με τις οποίες φαίνεται να υπάρχει μια αδιόρατη συνέχεια από τα νεολιθικά χρόνια, με τη μορφή όμως τώρα μιας θεσμοποιημένης λατρευτικής -θρησκευτικής- έκφρασης για το θάνατο, τη γονιμότητα και τους προγόνους, που σταδιακά αποκτά σαφείς πολιτικές χρήσεις όπως δείχνουν τα οργανωμένα λατρευτικά συμπλέγματα.

Το ξεκίνημα της ύστερης εποχής του χαλκού σημαδεύεται από μεγάλες αναστατώσεις και συγκρούσεις, που αποδίδονται με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα και τις γραπτές πηγές στη βίαιη απομάκρυνση του λαού των Ικσώς από την Αίγυπτο και τις παρεμβάσεις των Φαραώ της 18ης Δυναστείας στην Παλαιστίνη.

Οι «λαοί της θάλασσας» αποβιβάζονται στην Παλαιστίνη

Με τα χρόνια της εποχής του σιδήρου που ακολουθούν μετά το 1200π.Χ. η αρχαιολογική εικόνα της περιοχής περιπλέκεται σημαντικά. Στο προσκήνιο της ιστορίας της περιοχής της Παλαιστίνης και της Ανατολής εμφανίζονται λαοί και γεγονότα που μέχρι σήμερα απασχολούν τους ερευνητές για την αληθοφάνεια τους.

Οι «λαοί της θάλασσας», μεγάλες ομάδες αποίκων που έφτασαν στην περιοχή από ξηρά και θάλασσα, κάνουν βίαια αισθητή την παρουσία τους και ονόματα -όπως Φιλισταίοι- αρχίζουν να συνδέονται με πολύ μεγάλα οικιστικά κέντρα και πολιτισμικούς θυλάκους στα παράλια της Μεσογείου, από την Χάιψα στα βόρεια μέχρι τη Λωρίδα της Γάζας στα νότια. Με την άφιξη των Φιλισταίων καταγράφονται αλλαγές στην οικονομία της Παλαιστίνης με τη συστηματική τώρα εκμετάλλευση της αγελάδας, του γουρουνιού και την καλλιέργεια της αμπέλου, αλλά και νέες πολεοδομικές επιλογές.

Τα «παιδιά» της Παλαιστίνης

Οι επιδράσεις του αιγαιακού-μυκηναϊκού κόσμου είναι αισθητές στην οικονομία και την αρχιτεκτονική, με παράλληλα την πολιτική αιγυπτιακή παρουσία. Την περίοδο αυτή (10ος-7ος αιώνας π.Χ.) κάποιες πληθυσμιακές ομάδες αρχίζουν να αποκτούν «εθνοτικά» χαρακτηριστικά, που έχουν περάσει στην ιστορία με τα ονόματα των Αμμωνιτών, Μωαβιτών, Εδομιτών.

Η σύγκριση των υλικών καταλοίπων του πολιτισμού τους τέλους της 2ης και των αρχών της 1ης χιλιετίας δείχνει κάποια στοιχεία συνέχειας, αλλά πολύ περισσότερα για την άφιξη νέων πληθυσμών. Είναι χαρακτηριστικό ότι την εποχή αυτή αποδίδονται ενδείξεις, έστω αμφιλεγόμενες, για μια πρώιμη οντότητα του κράτους του Ισραήλ.

Αυτό που διαφαίνεται αρχαιολογικά τα χρόνια αυτά είναι η ταυτόχρονη συνύπαρξη εγκαταστημένων γεωργικών πληθυσμών σε οικισμούς στην πεδινή νότια Παλαιστίνη και μετακινούμενων νομάδων κτηνοτρόφων στο Βορρά, που από τις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ. δείχνουν σημάδια οικονομικού και πολιτικού συγκεντρωτισμού. Η διαδικασία αυτή θα οδηγήσει σταδιακά στην εμφάνιση στο χώρο αυτό μιας σειράς βασιλείων και «εθνοτικών» ενοτήτων με τα δικά τους πολιτισμικά χαρακτηριστικά και ονόματα, όπως Ισραηλίτες, Φοίνικες, Νεο-Φιλισταίοι, Αμμωνίτες και Μωαβίτες.