Στα νοτιοδυτικά της Νάξου, με την οποία άλλοτε ήταν ενωμένη, βρίσκεται η Πάρος. Νοτιοδυτικά της Πάρου βρίσκεται η Αντίπαρος. Είναι ορεινή με δύο προφυλαγμένους κόλπους, ένα στα δυτικά, όπου η πρωτεύουσα Πάρος ή Παροικιά, κι ένα στα βόρεια, όπου η Νάουσα. Το σημαντικότερο αξιοθέατο είναι η Παναγία η Εκατονταπυλιανή, την οποία ίδρυσε η Αγία Ελένη, μητέρα του Αγίου Κωνσταντίνου.
Στο Σάλιαγκο, μικρό γειτονικό νησί της Πάρου, βρέθηκε νεολιθική κατοίκηση από τις σπουδαιότερες του Αιγαίου. Η παρουσία ανθρώπου στην περιοχή είναι συνεχής και στην περίοδο του Χαλκού. Από τα 3200 ως τα 2100 π.Χ. έχουν εντοπιστεί ανοχύρωτοι παράλιοι οικισμοί και επτά νεκροταφεία. Στην περιοχή της Νάουσας εντοπίστηκαν δώδεκα κιβωτιόσχημοι τάφοι. Ανάμεσα στα κτερίσματα που βρέθηκαν υπήρχαν σχηματοποιημένα ειδώλια και μαρμάρινα κωνικά ποτήρια.
Η κατοίκηση συνεχιζόταν και τη Μεσοκυκλαδική Εποχή που κράτησε στο νησί από το 2100 π.Χ. ως το 1500 π.Χ. Στο τέλος της περιόδου η επίδραση της Κρήτης έγινε έντονη. Άλλωστε το νησί αρχικά ονομαζόταν Μινώα.
Η Πάρος είναι ξακουστή και για το μάρμαρο της. Το λεπτόκοκκο και χιονόλευκο περίφημο «παριανό μάρμαρο» που μονοπωλούσε την προτίμηση των αγαλματοποιών. Οι αρχαίοι το ονόμαζαν «λυχνίτη» (λύχνος, φως), είτε επειδή το χαρακτηρίζει διαφάνεια όταν πέφτει πάνω του το φως, είτε γιατί η εξόρυξη του γινόταν υπό το φως λυχναριών. Το μάρμαρο αυτό ήταν πανάκριβο. Με παριανό μάρμαρο ο Αθηναίος Αλκμαιωνίδης Κλεισθένης κατάφερε να δωροδοκήσει τους αμφικτίονες των Δελφών και την Πυθία, ώστε να χρησμοδοτήσει στους Σπαρτιάτες «θεϊκή θέληση» να διώξουν από την Αθήνα τους τυράννους Πεισιστρατίδες.
Η Πάρος και η Άνδρος
Στην αρχή οι Πάριοι είχαν τη φήμη πολύ δίκαιων ανθρώπων και οι κάτοικοι άλλων πόλεων τους ζητούσαν να γίνουν διαιτητές για τη επίλυση διαφορών που υπήρχαν μεταξύ τους. Μια τέτοια διαφορά είχαν η Άνδρος και η Χαλκίδα, σχετικά με την αποίκηση της Ακάνθου (λιμάνι στη Χαλκιδική). Τη διαιτησία ανέλαβαν Ερυθραίοι, Σάμιοι και Πάριοι. Ήταν ολοφάνερο ότι το δίκιο το είχε η Άνδρος, υπέρ της οποίας ψήφισαν οι Ερυθραίοι και οι Σάμιοι. Οι Πάριοι ψήφισαν υπέρ της Χαλκίδας. Οι κάτοικοι της Άνδρου έγιναν έξαλλοι. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο από τότε είχαν ευχή και κατάρα ούτε να παντρευτούν γυναίκες από την Πάρο, ούτε να παντρεύουν τα κορίτσια τους με Πάριους.
Η Πάρος και ο Αρχίλοχος
Μια γυναίκα της Πάρου έγινε η αιτία για να αποκτήσει η Ελλάδα έναν σπουδαίο ποιητή και η ποίηση νέους ορίζοντες. Ήταν κάποια Νεοβούλη, κόρη ενός Λυκάμβου, την οποία ερωτεύτηκε ο Αρχίλοχος. Όσο στενά κι αν την πολιορκούσε ο ποιητής εκείνη παντρεύτηκε άλλον. Απαρηγόρητος ο Αρχίλοχος άρχισε να κυνηγάει την περιπετειώδη ζωή, αναζητώντας το θάνατο για να γλυτώσει. Τελικά σκοτώθηκε σε μία μάχη των Παρίων με τους κατοίκους της Νάξου. Στα διαλείμματα ανάμεσα στις μάχες έγραφε ποιήματα, πολλά από τα οποία είναι αφιερωμένα στη Νεοβούλη και στο κρασί. Η Πάρος χρωστά στον Αρχίλοχο τη διαφήμιση που έκανε στα σύκα της, τα κατακόκκινα περίφημα «αιμώνια», τα μόνα που του έλειπαν από την πατρίδα του, όταν κάποια στιγμή ο περιπετειώδης βίος του τον έφερε στη Θάσο.
Η Πάρος σύμμαχος των Περσών
Η αντιπαλότητα της Πάρου με την Νάξο έφερε τους Πάριους στο πλευρό των Περσών, όταν ο Δάτης και Αρταφέρνης φάνηκαν στο Αιγαίο. Συμβολικά, μια παριανή τριήρης εντάχθηκε στον περσικό στόλο. Όμως, μετά τη μάχη του Μαραθώνα, οι Πέρσες γύρισαν στην Ασία.
Με 70 τριήρεις ο Αθηναίος στρατηγός Μιλτιάδης φάνηκε στην Πάρο. Πολιόρκησε την πόλη λέγοντας ότι θα αποχωρούσε μόνο όταν οι Πάριοι πλήρωναν πρόστιμο 200 τάλαντα. Αντιπροσωπεία των νησιωτών μετέφερε στο στρατηγό την απόφαση τους να παραδοθούν. Μεσολάβησε η νύχτα και μια φωτιά άναψε σε μια κορυφή της κοντινής Μυκόνου. Οι Πάριοι πίστεψαν ότι ξαναγύρισαν οι Πέρσες για να τους βοθήσουν. Έτσι, πάτησαν τη συμφωνία και δεν παραδόθηκαν. Από τότε καθιερώθηκε η έκφραση «αναπαριάζειν» που χαρακτήριζε όσους αθετούσαν τις υποσχέσεις τους.
Τελικά ο Μιλτιάδης δεν κατάφερε να πάρει την Πάρο. Οι συμπατριώτες του τον καταδίκασαν σε φυλάκιση και πρόστιμο 50 ταλάντων. Πέθανε στη φυλακή, ενώ το πρόστιμο πληρώθηκε αργότερα από τον γιο του Κίμωνα.
Έπειτα από χρόνια η Πάρος αναγκάστηκε να πληρώσει στους Αθηναίους πρώτα 16 και έπειτα άλλα 30 τάλαντα. Εντάχθηκε στην Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία από την οποία αποχώρησε το 404π.Χ. Στα 378 π.Χ. υποχρεώθηκε να ενταχθεί στην Β’ Αθηναϊκή Συμμαχία. Στα 357 π.Χ. αποστάτησε μαζί με τη Χίο με την οποία ήρθαν σε συμφωνία. Μετά τη μάχη της Χαιρώνειας το 338π.Χ. υπέκυψαν διαδοχικά στους Μακεδόνες, τους Πτολεμαίους, τον Πάρθο Μιθριδάτη και τους Ρωμαίους.
Οι Βενετοί στην Πάρο
Πριν γίνει ορμητήριο η Πάρος γνώρισε πολλές λεηλασίες, καταστροφές και αρπαγές. Στις αρχές του 12ου αιώνα, τη λεηλάτησε ο δόγης Δομίνικος Μικέλης, που είχε εξορμήσει από τη Χίο. Στα 1207, προσαρτήθηκε στο Δουκάτο της Νάξου, που δημιούργησε ο Μάρκος Σανούδος και ακολούθησε την τύχη του για δύο αιώνες. Στα 1389, η δούκισσα Φιορέντσα Σανούδου έδωσε την Πάρο προίκα στην μοναχοκόρη της που παντρεύτηκε τον Γάσπαρο Σουμμαρίπα. Από τότε το νησί έγινε ιδιοκτησία της οικογένειας Σουμμαρίπα.
Στα 1416 ο δούκας της Νάξου Ιάκωβος Α’ βρισκόταν στη Σμύρνη. Εκεί βρισκόταν και ο σουλτάνος Μωάμεθ Α’. οι δύο άνδρες συναντήθηκαν αλλά ο Ιάκωβος παρέλειψε να χαιρετήσει τον Οθωμανό σουλτάνο. Ο τελευταίος οργίστηκε και για να εκδικηθεί έστειλε το στόλο του στις Κυκλάδες. Ανάμεσα στα νησιά που γνώρισαν την τουρκική θηριωδία ήταν και η Πάρος, η οποία υπέστη τη μεγαλύτερη συμφορά: λεηλατήθηκε άγρια, ενώ πολλοί από τους κατοίκους της ξεριζώθηκαν για να πουληθούν στα σκλαβοπάζαρα.
Στα 1490 νέος τουρκικός στόλος φάνηκε στην Πάρο. Είχε αποστολή να αφαιρέσει την Πάρο από τον Νικόλαο Α’ Σουμμαρίπα. Ο τελευταίος ύψωσε τη σημαία της Βενετίας στο νησί, ενώ κατέπλευσε και βενετικό στόλος. Οι Οθωμανοί ματαίωσαν την επιχείρηση. Στο λιμάνι της Πάρου πάντα υπήρχαν ελλιμενισμένα πλοία του βενετικού στόλου. Κάποια στιγμή η Πάρος πέρασε στα ιδιοκτησία παρακλαδιού της βενετικής οικογένειας Βενιέρη. Τελευταίος ιδιοκτήτης της ήταν ο Βερνάρδος Σαγρέδος.
Η τουρκοκρατία στην Πάρο
Το 1537 το νησί υπέκυψε στον Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα. Τη στιγμή εκείνη το νησί αριθμούσε 6.000 κατοίκους. Οι γέροι σφαγιάστηκαν, οι νέοι στάλθηκαν κωπηλάτες στα πλοία. Τα παιδιά τα μάζεψαν και τα μετέφεραν στη Μικρά Ασία, να γίνουν γενίτσαροι. Οι γυναίκες διατάχθηκαν να χορεύουν στην παραλία, μέχρι να αποφασίσει ο Μπαρμπαρόσα ποιες ήταν οι ωραιότερες και να διαλέξει για λογαριασμό του.
Στα 1700 η Πάρος πρέπει να είχε αξιόλογη εμπορική κίνηση, καθώς στο νησί είχαν εγκατασταθεί Πρόξενοι της Αγγλίας και της Ολλανδίας. Κάποια στιγμή το νησί διέθετε 35 μοναστήρια. Τον 19οαιώνα είχαν μείνει 17 ορθοδόξων και ένα Γάλλων καπουτσίνων.
Στα 1820 παραμονές της Επανάστασης οι νησιώτες είχαν περιπέσει σε μεγάλη φτώχεια. Λίγο μετά την ένταξη της στο ελληνικό κράτος η Πάρος άρχισε πάλι να αναπτύσσεται.