Η θρησκεία της Σπάρτης

Σε κάθε προσπάθεια ανασύνθεσης του σπαρτιατικού θρησκευτικού συστήματος συνήθως δίνεται έμφαση στις ιδιαιτερότητες τις οποίες παρουσιάζουν οι θρησκευτικές αντιλήψεις και πρακτικές και στο βαθμό που οι θεϊκές μορφές και οι λατρείες τους προσδιορίζονται μέσα στο πλαίσιο των κοινωνικών θεσμών και της ιδεολογίας της Σπάρτης, αλλά και εντάσσονται στο πανελλήνιο θρησκευτικό σύστημα. Η θρησκεία της Σπάρτης αναπόφευκτα συγκρίνεται με τη θρησκεία των άλλων ελληνικών πόλεων.

Η θρησκεία της Σπάρτης

Η λατρεία της Ελένης

Ο Όμηρος είχε ένα ξεχωριστό ενδιαφέρον για τη Σπάρτη, αφού ήταν η απαγωγή της βασίλισσας της Ελένης, η οποία οδήγησε στη σύγκρουση Αχαιών και Τρώων και αποτέλεσε τη βασική αιτία του τρωικού πολέμου στην Ιλιάδα και των περιπλανήσεων του Οδυσσέα στην Οδύσσεια. Η λατρεία της Ελένης μαρτυρείται στον ίδιο ακριβώς χώρο, εκεί όπου την τοποθέτησαν τα ομηρικά έπη, στη Σπάρτη. Στο «Μενελάειο», στη θέση της αρχαίας Θεράπνης, υπήρχε κοινή λατρεία του Μενέλαου και της Ελένης.

Σε αυτό το χώρο στράφηκε ο Ερρίκος Σλίμαν μετά τις μεγάλες ανακαλύψεις στην Τροία, τις Μυκήνες και την Τίρυνθα, αναζητώντας το ιερό που λατρεύονταν οι δύο επικοί ήρωες αλλά και το μυκηναϊκό-ομηρικό ανάκτορο. Οι συστηματικές ανασκαφές οι οποίες έγιναν από διαδόχους του Σλίμαν έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα μαζί με αναθηματικές επιγραφές στον Μενέλαο και στην Ελένη.

Η αναβίωση του ενδιαφέροντος για τις ηρωικές λατρείες αποδόθηκε ως ένα βαθμό στην επίδραση της μετάδοσης των ομηρικών επών στον 8ο αιώνα, οπότε και καθιερώνονται οι περισσότερες από αυτές. Η περίπτωση, ωστόσο, της Ελένης και του Μενελάου φαίνεται να διαφέρει ως προς το ότι τους αποδίδονταν θεϊκές τιμές, ασυνήθιστο για τοπικούς ήρωες. Είναι πολύ πιθανό ότι το «Μενελάειο» χρησιμοποιείτο ως χώρος λατρείας ήδη από τη μυκηναϊκή περίοδο. Φαίνεται ότι η ίδια θεότητα, μια τοπική θεά η οποία προϋπήρχε του Μενελάου, εξακολούθησε να λατρεύεται εκεί και στην αρχαϊκή περίοδο και αργότερα ταυτίστηκε με την ηρωική μορφή της Ελένης. Κοινές ιδιότητες και ο μύθος της απαγωγής ήταν ίσως οι κύριοι παράγοντες που έφεραν κοντά τις δύο μορφές, οι οποίες κατέληξαν στη συγχωνευμένη θεϊκή προσωπικότητα που έγινε το επίκεντρο μιας σημαντικής λατρείας στη Σπάρτη γύρω στο τέλος του 8ου αιώνα.

Σημαντικό χαρακτηριστικό της λατρείας της Ελένης στην αρχαία Θεράπνη ήταν η ικανότητα να αποδίδει ομορφιά στις νέες της Σπάρτης. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο η θεά Ελένη μεταμόρφωσε τη μετέπειτα σύζυγο του βασιλιά Αρίστωνα από ένα άσχημο κοριτσάκι σε πανέμορφη γυναίκα, έπειτα από επανειλημμένες επισκέψεις στο ιερό της μαζί με την τροφό της. Τα Ελένεια ή Ελενηφόρια, τα Θεραπνίδια ήταν γιορτές αφιερωμένες στην Ελένη.

Η λατρεία της Ελένης αποτελεί ιδιαιτερότητα για τη Σπάρτη γιατί, όπως παρατηρεί ο ελληνιστής Ουέστ «εάν στην Ελλάδα γενικά αυτή ανήκε στο χώρο της μυθολογίας ως μία από τις πρώτες βασίλισσες της Σπάρτης, στην ίδια τη Σπάρτη η Ελένη ανήκε στο χώρο της θρησκείας».

Η Αθηνά Χαλκίοικος

Άλλη σημαντική λατρεία ήταν εκείνη της Αθηνάς Χαλκιοίκου στο ναό της στη σπαρτιατική ακρόπολη. Η παράδοση αποδίδει στον Σπαρτιάτη ποιητή και καλλιτέχνη Γιτιάδα την κατασκευή του περίφημου χάλκινου αγάλματος της θεάς καθώς και τη διακόσμηση με μυθολογικές σκηνές των τοίχων του ναού, που όπως φαίνεται είχαν χάλκινη επένδυση. Πομπή νέων πολεμιστών κατευθυνόταν κάθε χρόνο σε αυτό το ναό στο πλαίσιο μιας γιορτής που ονομαζόταν «Αθήναια», αντίστοιχης ίσως προς τα «Παναθήναια» της Αθήνας.

Λατρεία της Αθηνάς Εργάνης υπήρχε στη σπαρτιατική ακρόπολη, όπως και στην αθηναϊκή, αποδεικνύοντας έτσι ότι και στη Σπάρτη η θεά προστάτευε τις ειρηνικές δραστηριότητες, τις τέχνες και τους τεχνίτες. Το ιερό της Αθηνάς Χαλκιοίκου ήταν ένα από τα κεντρικά ιερά της Σπάρτης, προσιτό σε όλους τους οικισμούς της, η δε λατρεία της εμφανίζεται κι εδώ ως η πανελλήνια μάλλον παρά ως ιδιαίτερα σπαρτιατική. Η θεϊκή προσωπικότητα της οριζόταν μέσα στο πλαίσιο της πόλης της Σπάρτης και του συστήματος της με το οποίο ταίριαζε η σοβαρότητα της λατρείας της. Η σπαρτιατική Αθηνά ήταν κυρίως η θεά με τον «χάλκινο οίκο», δηλαδή τον «χάλκινο ναό», αλλά και η θεά του πολέμου. Ωστόσο, ο πολεμικός χαρακτήρας της Αθηνάς ήταν και εδώ αναπόσπαστα συνδεδεμένος με τον πολιτικό και κοινωνικό της χαρακτήρα, με την κατ΄ εξοχήν ιδιότητα της ως «θεάς της πόλης και της ακρόπολης».

Η Άρτεμις Ορθία

Η λατρεία της Αρτέμιδος Ορθίας θεωρείται ως μία από τις πιο περίεργες και πολυσυζητημένες λατρείες του αρχαίου κόσμου, κυρίως εξαιτίας της διαμαστίγωσης των Σπαρτιατών εφήβων στο βωμό της θεάς. Φαίνεται ότι η Ορθία ήταν αρχικά ανεξάρτητη τοπική θεά που αργότερα συνδέθηκε με την Ολύμπια Άρτεμι. Στις πρώιμες απεικονίσεις της στη σπαρτιατική τέχνη και στη λατρευτική πρακτική η Ορθία Άρτεμις διατήρησε όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά με τα οποία είναι γνωστή στην πανελλήνια λατρεία της. Είναι η «πότνια θηρών», η θεά των ζώων και της άγριας φύσης. Στη Σπάρτη είναι επίσης η κουροτρόφος θεά η οποία προστατεύει τη γέννηση και την ανάπτυξη, καθώς και η θεά της βλάστησης και της γονιμότητας. Η λατρεία της Ορθίας Αρτέμιδος περισσότερο από κάθε άλλη τοπική λατρεία συνδέθηκε με το κοινωνικό σύστημα της πόλης και ιδιαίτερα με την αγωγή των αγοριών, ο δε ρόλος του ιερού της ήταν κυρίως μυητικός. Τελετουργικοί χοροί παρθένων αποτελούσαν μέρος της λατρείας της, η δε πρώτη απαγωγή της Ελένης από τον Θησέα και τον Πειρίθοα έγινε την ώρα που αυτή χόρευε προς τιμήν της Αρτέμιδος Ορθίας.

Ο Απόλλωνας και ο Υάκινθος

Η λατρεία του Αμυκλαίου Απόλλωνα ήταν επίσης μία από τις σημαντικότερες λατρείες. Στο ιερό του, το Αμυκλαίο, υπήρχε κοινή λατρεία Απόλλωνα και Υακίνθου. Ο ιδιόμορφος σύνδεσμος των δύο θεών αποτυπώνεται στη λατρεία με ξεχωριστές τελετουργίες: τελετουργικός θρήνος και πένθος για τον Υάκινθο, μουσική και χορός και ύμνοι για τον Απόλλωνα. Η γιορτή των Υακινθίων ήταν πολύ σημαντική για την θρησκευτική ζωή των αρχαίων Σπαρτιατών. Σε αυτή συμμετείχαν όλες οι κοινωνικές ομάδες: γυναίκες, νέοι και νέες, ακόμη και δούλοι. κανείς δεν απουσίαζε.

Η ιδιότυπη σχέση των δύο θεών, Υακίνθου και Απόλλωνα, και τα έθιμα της λατρείας τους εισηγούνται μια διαφορετική από την παραδοσιακή ερμηνεία του μύθου, σύμφωνα με τον οποίο ο Απόλλωνας σκότωσε κατά λάθος τον Υάκινθο. Ο θάνατος του Υακίνθου και ο θρήνος γι’ αυτόν, καθώς και η σκηνή της αποθέωσης του στη βάση του αγάλματος του Απόλλωνα στις Αμύκλες, όπως περιγράφεται από τον Παυσανία, υπαινίσσονται στοιχεία ενός μυητικού εθίμου. Στην ίδια συμβολική διαδικασία μύησης, θανάτου και αποθέωσης, υποβάλλονται και οι νέοι κατά τη μετάβαση τους με την ενηλικίωση στην ώριμη κοινωνική ομάδα.

Τα Κάρνεια ή Κάρνεα, η σπουδαιότερη, ίσως, γιορτή των Δωριέων, ήταν επίσης αφιερωμένη στον Απόλλωνα Κάρνειο. Οι Γυμνοπαιδιαί συνδέθηκαν επίσης με τον Απόλλωνα, αν και δεν μπορούν να ενταχθούν στις γιορτές με την αυστηρή έννοια του όρου. Επρόκειτο για μια σειρά αγωνισμάτων που διαρκούσαν για πολλές μέρες.

Η Δήμητρα και ο Διόνυσος

Η θρησκεία της Σπάρτης δεν συμπεριελάμβανε αγροτικές γιορτές, αντίθετα με ό,τι συνέβαινε στην Αθήνα. Η Δήμητρα και ο Διόνυσος λατρεύονταν στην Σπάρτη όχι όμως με τη μεγαλοπρέπεια της Αθήνας. Μερικά χαρακτηριστικά της λατρείας του Διονύσου, όπως η τελετουργική δημόσια οινοποσία, δεν ταίριαζαν με την αυστηρότητα και τους περιορισμούς του σπαρτιατικού κοινωνικού συστήματος. όσον αφορά τη Δήμητρα, η σχέση της με την γεωργία και την καλλιέργεια των αγρών δεν ήταν από τα στοιχεία που ενδιέφεραν τους Σπαρτιάτες. Ωστόσο, τελετουργικά έθιμα προς τιμήν της Δήμητρας και της Κόρης της τελούνταν αποκλειστικά από γυναίκες, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Σπαρτιατικά χαρακτηριστικά

Η θρησκεία ήταν η κυρίαρχη ιδεολογική μορφή στη Σπάρτη, όπως άλλωστε σε όλες τις αρχαίες κοινωνίες. Χαρακτηριστική ήταν η μεγάλη σημασία που έδιναν οι Σπαρτιάτες στη λατρεία των ηρώων, η συχνότητα στην τέλεση θυσιών, η έκταση της συμμετοχής τους σε θρησκευτικές εκδηλώσεις. Κι όμως, όλα αυτά αποτελούσαν χαρακτηριστικά της θρησκευτικής ζωής και άλλων πόλεων, μόνο που ήταν μοναδικά ως προς τον τρόπο που επικρατούσαν στην σπαρτιατική πολιτεία. Γενικά η θρησκεία της Σπάρτης δεν διέφερε από την θρησκεία άλλων ελληνικών πόλεων, γιατί οι σημαντικότερες πανελλήνιες θεότητες λατρεύονταν και εκεί, συχνά με παρόμοιες τελετές. Ωστόσο, υπήρχαν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στις θρησκευτικές εκδηλώσεις, στη συμμετοχή των διαφόρων κοινωνικών ομάδων, στην επικοινωνία του θείου με το ανθρώπινο στοιχείο, τα οποία ήταν κατ’ εξοχήν σπαρτιατικά.