Η εκπαίδευση των Ελλήνων κατά την Τουρκοκρατία

Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης εκδηλώνονται προσπάθειες διάσπαρτες, άνισες και ασυντόνιστες, που αποβλέπουν κυρίως να καλύψουν άμεσες ανάγκες. Στο μέγιστο ποσοστό τους προσφέρουν εντελώς στοιχειώδεις γνώσεις. Η εκπαίδευση χωρίζεται σε κύκλους γνώσεων που προσφέρονται κατά την περίοδο αυτή είναι τρεις. Ο πρώτος, ο κατώτερος, παρέχει τη στοιχειώδη μόρφωση, και είναι το λεγόμενο σχολείο των κοινών κα ιερών γραμμάτων. Ο δεύτερος, ο μέσος, παρέχει την ελληνοπαιδεία, δηλαδή την τεχνολογία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας (γραμματική-σύνταξη-κείμενα) και είναι το λεγόμενο ελληνικό σχολείο. Ο τρίτος, ο ανώτερος, παρέχει τη μελέτη της φιλοσοφίας και των επιστημών.

Η εκπαίδευση

Κύκλοι εκπαίδευσης

Ο πρώτος κύκλος παρουσιάζεται συνήθως ανεξάρτητος. Ο δεύτερος μπορεί ενδεχομένως να αποτελέσει προέκταση του πρώτου. Κανονικά, όμως, είναι συνδεδεμένος με τον τρίτο κύκλο. Σε πολλές περιπτώσεις συνυπάρχουν και οι τρεις κύκλοι κάτω από την ίδια στέγη. Αυτή είναι και η γενική τάση, όταν θα αρχίσει η γενικότερη ανακαίνιση της εκπαίδευσης, μια διαρθρωτικά ολοκληρωμένη σχολή που προσφέρει συνεχή καθολική μόρφωση. Ο τύπος της σχολής αυτής εμφανίζει μεγάλη ποικιλία ονομασιών: Φροντιστήριον, Παιδαγωγείον, Μουσείον, Ελληνομουσείον, Λύκειον, Παγγενές, Ακαδημία, Κολλέγιον. Η ποικίλη αυτή ορολογία δεν εκφράζει διαφοροποιήσεις ως προς το συστατικό περιεχόμενο που προσφέρει κάθε σχολή. Ο ονοματοθέτης είτε χρησιμοποιεί παλαιότερο υπάρχοντα όρο είτε εισάγει νέο, ο οποίος είναι άλλοτε απόδοση ή μεταγλώττιση ξένου ευρωπαϊκού, άλλοτε δικό του εφεύρημα για να πρωτοτυπήσει.

Κτιριακή εγκατάσταση

Η κτιριακή εγκατάσταση των σχολείων της τουρκοκρατίας απασχολεί την ιστορία από τη στιγμή όπου αρχίζει και δημιουργεί προβλήματα. Προκειμένου για τα κοινά σχολεία, προβλήματα ουσιαστικά δεν φαίνεται να δημιουργήθηκαν. Ο περιορισμένος αριθμός των μαθητών, που απαιτούσε κατά κανόνα την ύπαρξη ενός χώρου, η γειτνίαση της κατοικίας του μαθητή προς τον χώρο του διδακτηρίου, οι εντελώς στοιχειώδεις ανάγκες της διδασκαλίας, όλα αυτά συντελούσαν στην άμεση κτιριακή ικανοποίηση.

Καθώς πρωτογενής μορφή του κοινού σχολείου είναι το ιδιωτικό μάθημα στην κατοικία του δασκάλου για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν εύκολο οι στεγαστικές ανάγκες να μην δημιουργήσουν προβλήματα. Όταν με την πάροδο του χρόνου αυξάνεται ο πληθυσμός των μαθητών τότε η αναζήτηση του κατάλληλου χώρου είναι δύσκολη. Μια πλησιόχωρη εκκλησία και ή οποιοδήποτε άλλο οικοδόμημα εύκολα εξευρίσκονται. Γι’ αυτό και η παράδοση πολύ σπάνια μνημονεύει κτιριακά κατάλοιπα κοινών σχολείων.

Το ίδιο συμβαίνει και για την ανώτερη εκπαίδευση στην πρώτη φάση της λειτουργίας τους. . Όταν αυξάνει όμως ο αριθμός των μαθητών οδηγεί στην αναζήτηση ενός οικήματος που να καλύπτει τις διδακτικές και βιοτικές ανάγκες των σπουδαστών. Αυτή η φάση του κοινοβίου αποτελεί και την ουσιαστική έναρξη της κυρίως εκπαίδευσης στη τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. οι κτιριακές απαιτήσεις δεν είναι μεγάλες. Μία ή δύο αίθουσες για τη διδασκαλία είναι αρκετές. Οι άλλοι χώροι είναι δωμάτια για το ολιγάριθμο, διδακτικό προσωπικό και τους μαθητές, περιορισμένα σε αριθμό, αφού σε ένα δωμάτιο μπορούν να στεγαστούν δύο ή τρεις μαθητές.

Τέτοια οικήματα προσφέρονται κατάλληλα για την εποχή: οι χώροι ενός μοναστηριού, ένα μετόχι, μια εκκλησία ή ο περίβολος της με τα κελιά. Αυτό συμβαίνει γιατί στους παραπάνω χώρους επικρατεί ησυχία, υπάρχουν βιβλιοθήκες, οι σπουδαστές είναι κοντά σε ναό για τις λατρευτικές τους ανάγκες, το διδακτικό προσωπικό που κατά κανόνα ανήκει στον κλήρο εξυπηρετείται άμεσα και τέλος ο σπουδαστής μπορεί να βοηθηθεί στις βιοτικές του ανάγκες.

Με τις προϋποθέσεις όμως αυτές δεν θα σημάνει γρήγορα η ώρα όπου η διόγκωση του αριθμού των μαθητών και η εξέλιξη του διδακτικού προγράμματος, τα οποία θα απαιτήσουν νέες κτιριακές εγκαταστάσεις, θα οδηγήσουν στη κτιριακή αποκόλληση από το εκκλησιαστικό καθίδρυμα και στη δημιουργία νέων ανεξάρτητων κτιρίων. Πέρα από το γενικό πνεύμα που επικρατούσε ως τότε, η κτιριακή εξέλιξη εξαρτάται και είτε από την θέληση του χορηγού, που θα στηρίξει οικονομικά τη σχολή, είτε από τις γενικότερα οικονομικές δυνατότητες κάθε σχολής χωριστά.

Διδακτικό προσωπικό

Οι ανάγκες είναι μεγάλες και οι δυνάμεις ολιγάριθμες. Για τον πρώτο κύκλο εκπαίδευσης οι ανάγκες καλύπτονται από τον κλήρο. Η κάλυψη μιας τόσο άμεσης ανάγκης από τη μια μεριά και οι πενιχρές διδακτικές απαιτήσεις από την άλλη, που είναι απαιτήσεις γνώσεων για το δάσκαλο της κατώτερης βαθμίδας, μια και η παιδαγωγική είναι αδιανόητη για την εποχή δεν επιτρέπουν την αναφορά σε τυπικά προσόντα. Ο κόσμος της εκπαίδευσης για όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας μοιάζει να κινείται στον χώρο των ουσιαστικών προσόντων όπως τουλάχιστον μαρτυρείται επανειλημμένα από τα σχετικά σιγίλλια: «να είναι έμπειρος». Η χορήγηση τυπικών προσόντων από τις σχολές φαίνεται ότι άρχισε να θεσπίζεται σχετικώς αργά, μάλλον κατά το τέλος του 18ου αιώνα.

Σκόρπιες πληροφορίες μας παραδίδουν πως στον 17ο αιώνα όσο και στον 18ο αιώνα άσκησαν το διδασκαλικό επάγγελμα και γυναίκες. Λόγω, όμως, του μικρού αριθμού των μαρτυριών αυτών οι περιπτώσεις γυναικών-διδασκαλισσών είναι συμπωματικές. Η εκπαίδευση της γυναίκας κατά την τουρκοκρατία είναι ελλιπής ως ανύπαρκτη, οπότε αυτό είναι και ένας ανασταλτικός παράγοντας για την άσκηση της διδασκαλίας από γυναίκες εκείνη τη εποχή. Επίσης το πατριαρχικό μοντέλο εκείνης της εποχής δεν άφηνε περιθώρια στις γυναίκες για να ασκήσουν οποιοδήποτε επάγγελμα.

Ύλη και βιβλία

τρεις είναι οι κύριοι παράγοντες από τους οποίους θα εξαρτηθεί η νεοελληνική εκπαίδευση σε ό,τι αφορά την εσωτερική της οργάνωση, πρόγραμμα, ύλη, βιβλία και λοιπά σχετικά. Ο πρώτος είναι η παράδοση: μια εκπαίδευση που αναγεννάται σε ένα τόπο με πλούσια παράδοση θα στηριχθεί φυσικά σε αυτή. Ο δεύτερος είναι το προσωπικό στοιχείο: μια εκπαίδευση που δεν κατευθύνεται από μια κεντρική διοίκηση, αλλά εξαρτάται κυρίως από πρόσωπα, επόμενο είναι να παίρνει την έκφραση της από τα πρόσωπα αυτά. Το τρίτο είναι η απουσία παιδαγωγικών αρχών ή καλύτερα λειτουργία παιδαγωγικών αρχών που δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα.

Στον πρώτο κύκλο εκπαίδευσης οι μαθητές ασκούνται με καθαρά θρησκευτικά κείμενα (Ψαλτήρι, Πράξεις και Επιτολές Αποστόλων, Τριώδιο, Ανθολόγιο). Το πρώτο Αλφαβητάριο ως έντυπο κάνει την εμφάνιση του το 1771. Στις ανώτερες σχολές η λατρεία του Αριστοτελισμού είναι αυτή κυριαρχεί σε όλες τις σχολές. Ο Αριστοτελισμός πρόσφερε ένα πήρες φιλοσοφικό σύστημα, εντελώς κατάλληλο για φιλοσοφική στοιχείωση, το οποίο είχε ακόμη ένα πλεονέκτημα: ήταν σύμφωνο προς το δόγμα της Εκκλησίας.

Στον χώρο όμως αυτό θα γεννηθεί και η αμφισβήτηση, η οποία και θα σημαδέψει με τις διαδοχικές της φάσεις σε πολλές από τις σχολές ολόκληρη την εποχή. Η αμφισβήτηση θα πάρει δύο μορφές στον εκπαιδευτικό χώρο: να καταλυθεί το αριστοτελικό κύρος με η διδασκαλία της νεότερης φιλοσοφίας και να εισαχθεί στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα η διδασκαλία των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών. Κύριος εκφραστής αυτού του ρεύματος είναι ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο οποίος ξεκίνησε το παιδευτικό του έργο στα Ιωάννινα, συνέχισε στην Κοζάνη, προσπάθησε να το ολοκληρώσει στην Αθωνιάδα, για να βρει το τέλος της τρικυμιώδους σταδιοδρομίας του στην Πατριαρχική Ακαδημία.

Τα χειρόγραφα βιβλία είναι αυτά που κυριαρχούν. Είναι συνυφασμένα με την γενική αντίληψη που είχαν σχηματίσει οι εκπαιδευτικοί της εποχής για τον τρόπο με τον οποίο αποκτάται η γνώση. Η έννοια του μόχθου είναι τόσο στενά δεμένη με την ίδια τη υπόσταση του μαθητή, ώστε η σχολική πράξη μας έχει διασώσει και πολλά αντίγραφα από έντυπα.

Η εμφάνιση, εξ άλλο, του επιστημονικού βιβλίου, είτε ως μετάφραση είτε ως πρωτότυπη συγγραφή την εκπαίδευση απέβλεπε κυρίως να εξυπηρετήσει. Η συμβολή του μάλλον δεν ήταν αποτελεσματική προς την κατεύθυνση αυτή, γιατί υστερούσε σε δύο σημεία: δεν ήταν πάντοτε μεθοδικά γραμμένο και είχε και μεγάλο κόστος. Η σωστή, λοιπόν, αντιμετώπιση του προβλήματος αρχίζει και εδώ με την ανάπτυξη των παιδαγωγικών ενδιαφερόντων και με τη συστηματική κατάρτιση καλά εξοπλισμένων βιβλιοθηκών.

Με πληροφορίες από: https://www.ekdotikeathenon.gr/istopia-toy-ellhnikoy-ethnoys-p16.html