Οι Ηρακλείδες (αρχ. Ηρακλείδαι) ήταν απόγονοι του Ηρακλή, δηλαδή προσωνυμία που οι Δωριείς εκμεταλλεύτηκαν πολιτικά, για να δικαιολογήσουν την κατάκτηση της Πελοποννήσου ως επιστροφή στη πατρίδα του γενάρχη τους.
Σύμφωνα με τις παραδόσεις γνωστές από τον Ηρόδοτο, τον Ευριπίδη, τον Απολλόδωρο και τον Παυσανία, η γενιά του Ηρακλή ύστερα από τον θάνατό του, καταδιωγμένη από παντού με εντολή του Ευρυσθέα, επέτυχε καταφύγιο μόνο στην τετράπολη του Μαραθώνα της Αττικής, όπου βασίλευε ο Θησέας, ή οι γιοι του, ο Ακάμας και ο Δημοφών. Τότε ο Ευρσθέας αφού ζήτησε από τους Αθηναίους να του παραδώσουν τους πρόσφυγες και αυτοί απέρριψαν το αίτημά του, εισέβαλε με στρατό τους Άργους στην Αττική, αλλά αποκρούστηκε από τους Ηρακλείδες, που πολέμησαν ενισχυμένοι από τους Αθηναίους. Ο Ευρυσθέας σκοτώθηκε μαζί με τους γιους του και δεν άφησε άλλους απογόνους στο Άργος.
Σε εκείνη τη μάχη διακρίθηκε ο Ιόλας γιος του Ιφικλή, αδελφού του Ηρακλή, και που, αν και προχωρημένης ηλικίας, ξανάνιωσε, αφού η Ήβη, κόρη του Δία και της Ήρας, παντρεμένη με τον Ηρακλή μετά την αποθέωσή του, θέλοντας να δείξει και αυτή την εύνοια της στους απογόνους του συζύγου της έκανε για την περίσταση αυτή τη μοναδική εξαίρεση στον κανόνα της ζωής των ανθρώπων.
Σύμφωνα με μία παραλλαγή του μύθου, ο πρωτότοκος γιος του Ηρακλή, Ύλλος, καταδίωκε ο ίδιος τον Ευρυσθέα, τον πρόφθασε στις Σκιρωνίδες πέτρες (Κακιά Σκάλα) και τον έφερε δεμένο στα πόδια της μητέρας του Ηρακλή της Αλκμήνης, η οποία εκδικήθηκε τον φοβερό διώκτη της γενιάς της βγάζοντας του τα μάτια με τα χέρια της.
Όπως παραδίδεται ακόμη, οι Ηρακλείδες απέδωσαν εκείνη την νίκη τους στην εθελούσια θυσία μιας κόρης του Ηρακλή, της Μακαρίας, η οποία αυτοθυσιάστηκε, όταν δόθηκε χρησμός, κατά τον οποίο οι Ηρακλείδες θα νικούσαν τον Ευρυσθέα στη μάχη, μόνο αν γι’ αυτό το σκοπό θυσιαζόταν στην Ελευσίνια Δήμητρα μια κόρη από την πιο αρχοντική γενιά.
Ύστερα από τη νίκη τους οι Ηρακλείδες με αρχηγό τον Ύλλο, αποφάσισαν να κατέβουν στην Πελοπόννησο. Τότε όμως παρατηρήθηκε ακαρπία της γης, γεγονός που εξηγήθηκε ως σημείο ότι δεν ήταν ακόμα η ώρα για να εγκατασταθούν στην χώρα του γενάρχη τους. Ένας χρησμός που δόθηκε σε εκείνη την περίσταση συμβούλεψε τους Ηρακλείδες να περιμένουν τον «τρίτο καρπό».
Εξηγώντας τον «τρίτο καρπό» ως «τρίτη χρονιά», οι Ηρακλείδες την τρίτη χρονιά εξεστράτευσαν στην Πελοπόννησο, αλλά αποκρούστηκαν στον Ισθμό της Κορίνθου από τους συνασπισμένους Πελοποννήσιους με αρχηγό τον Ατρέα, που με την βοήθεια της αδελφής του Νικίππης, μητέρα του Ευρυσθέα είχε αποκτήσει, μεγάλη δύναμη τσην Αργολίδα και είχε μεταφέρει την έδρα του από την μικρή πόλη Μιδέα στις Μυκήνες.
Οι δύο αντίπαλοι στρατοί συμφώνησαν να μονομαχήσουν ο Ύλλος με τον Έχεμο τον Τεγεάτη, και αν νικήσει ο πρώτος, οι Πελοπίδες, να παραδώσουν την εξουσία στους Ηρακλείδες, διαφορετικά οι Ηρακλείδες να υποχωρήσουν και να μην επιχειρήσουν άλλη κάθοδο στην Πελοπόννησο, πριν περάσουν πενήντα χρόνια, ή κατ’άλλους εκατό. Τότε, κατά τη μονομαχία, σκοτώθηκε ο Ύλλος και οι Ηρακλείδες αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν.
Πριν περάσει το μισό από το συμφωνημένο χρονικό διάστημα οι Ηρακλείδες επιχείρησαν νέα εισβολή στην Πελοπόννησο, αλλά και πάλι αποκρούστηκαν, έχοντας ανάμεσα στις απώλειες τους νεκρούς τον γιο του και τον εγγονό του Ύλλου, τον Κλεοδαίο και τον Αριστόμαχο.
Όταν οι Ηρακλείδες ρώτησαν το μαντείο γιατί δεν εκπληρώθηκε ο χρησμός για τον «τρίτο καρπό», τους δόθηκε η εξήγηση ότι το νόημα του χρησμού ήταν να περιμένουν όχι την τρίτη χρονιά, αλλά την τρίτη γενιά. Τότε οι Ηρακλείδες κατάλαβαν ότι με τα παιδιά του Αριστόμαχου βρίσκονταν στην τρίτη γενιά ύστερα από τον Ύλλο. Από άλλους χρησμούς οι Ηρακλείδες καθοδηγήθηκαν να επιχειρήσουν την κάθοδό τους στην Πελοπόννησο όχι πια από τον Ισθμό αλλά από την Ναύπακτο με στόλο, και να βρουν οδηγό με τρία μάτια, τον οποίο ανακάλυψαν στο πρόσωπο του έφιππου και μονόφθαλμου βασιλιά της Αιτωλίας Όξυλου.
Έτσι τσάκισαν την αντίσταση των συνασπισμένων Πελοποννησιών, που αρχηγός τους ήταν ο Τισαμενός, γιος του Ορέστη, ο οποίος έπεσε μαχόμενος ή σύμφωνα με άλλη εκδοχή εγκατέλειψε τις Μυκήνες και αποτραβήχτηκε στην Αχαΐα.
Όταν οι Ηρακλείδες κυρίεψαν την Πελοπόννησο, τη χώρισαν σε τρεις περιφέρειες όσοι και οι γιου του Αριστόμαχου. Έτσι η Αργολίδα έλαχε στον Τήμενο, η Μεσσηνία στον Κρεσφόντη και η Λακωνία, το μερίδιο του Αριστόδημου που σκοτώθηκε στην μάχη, δόθηκε στους δύο γιους του Προκλή και Ευρυσθένη, που έτσι εγκανίασαν την διπλή βασιλεία στη Σπάρτη. Σύμφωνα με ποικίλες τοπικές παραδόσεις, από αυτούς τους απογόνους του Ηρακλή κατάγονταν και πολλές άλλες δυναστείες στη Στερεά Ελλάδα, στη Θεσσαλία, στην Ήπειρο, στη Μακεδονία, ακόμα και στη Λυδία.
Με τον μύθο της καθόδου των Ηρακλειδών στη γη του μεγάλου προπάτορά τους οι Δωριείς επιχείρησαν να συνδεθούν με την παράδοση του τόπου που κατέκτησαν. Στην πραγματικότητα ούτε ο ίδιος ο Ηρακλής ήταν γέννημα της Αργολίδας, αλλά είχε πάρει κάποια σημαντική θέση στον μυθόκοσμό της μαζί με αρκετούς άλλους θεούς και ήρωες, που είχαν μεταφέρει στην Αργολίδα έποικοι από την προδωρική Βοιωτία.
Ο ρόλος της Αττικής στην περιπέτεια των προγόνων του Ηρακλή ευθυγραμμίζεται με την γενική τάση της Αθήνας να τονίσει τις σχέσεις της με τους μεγάλους μυθόκοσμους της Θήβας και του Άργους, να προεκτείνει τη φήμη του Θησέα και της γενιάς του και να κινήσει στους Δωριείς τον σεβασμό απέναντί της, θυμίζοντας τους ευεργεσίες, που η Αθήνα με κίνδυνό της προσέφερε στους προγόνους τους.
Όλα αυτά δεν αποκλείουν βέβαια και το ενδεχόμενο η Αττική, σε καιρούς με πληθυσμιακές μετακινήσεις να ανέπτυξε πραγματικά μια πολιτικοστρατιωτική δραστηριότητα για εξισορρόπηση ανάμεσα σε αντιμαχόμενες δωρικές και αχαϊκές ομάδες.
Αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, όταν οι Λακεδαιμόνιοι έκαναν εισβολή στην Αττική, το 430π.Χ. δεν πείραξαν καθόλου την τετράπολη του Μαραθώνα, γιατί πίστευαν πραγματικά ότι οι καταδιωγμένοι πρόγονοί τους είχαν βρει προστασία εκεί.
Η θυσία της Μακαρίας, που ανάγεται σε θεσμό προσφοράς παιδιού σε κάποια θεότητα για εξευμενισμό της ή για την ευόδωση καθορισμένου σκοπού, προβάλλεται από τον Ευριπίδη, όπως και του Μενοικέα για τους Επτά επί Θήβας και της Ιφιγένειας για τον Τρωικό πόλεμο, σαν αυτοθυσία μέλους της κοινότητας και τη σωτηρία του συνόλου. Η θανάτωση του μισητού Ευρυσθέα από τα χέρια της γριάς Αλκμήνης έχει πρότυπο την υπέρτατη εξουσία της μητριαρχικής βασίλισσας, της γνωστής στην Αργολίδα από τους μύθους των Δαναϊδών, της Ερυφίλης, της Αερόπης, της Κλυταιμνήστρας. Η μονομαχία του Ύλλου με τον Έχεμο, με συμφωνημένη λύση της διαφοράς ανάμεσα στους δύο αντιπάλους στρατούς, έχει το αντίστοιχό της στην μονομαχία του Ετεοκλή και του Πολυνείκη στους Επτά επί Θήβας και του Μενελάου με τον Πάρη στον Τρωικό πόλεμο.
Το ιερό τριαδικό πρότυπο δαπερνά το μύθο των Ηρακλειδών απ’ άκρη σ’ άκρη: Τρίτος καρπός, τρίτος χρόνος, τρίτη γενιά, τρεις γιοι, τρία μάτια, τρία μερίδια.