Ο Ηρακλής ήταν ο διασημότερος και λαοφιλέστερος ήρωας των αρχαίων Ελλήνων. Γιος του Δία και της Αλκμήνης. Ιδανικό της ανδρικής δυναμικότητας και ευρωστίας, καθώς και μιας ακούραστης προθυμίας να βοηθά τους αδύνατους, αλλά και της σφριγηλής φιλοζωίας και ετοιμότητας για τις απολαύσεις της ζωής.
Κατά την παράδοση της ομηρικής Ιλιάδας και του Απολλόδωρου ο Δίας, λίγο πριν γεννηθεί ο Ηρακλής δήλωσε στους θεούς ότι ο απόγονος του Περσέα που θα γεννιόταν σύντομα θα γινόταν βασιλιάς των Μυκηνών. Τότε η ζηλότυπη Ήρα σταμάτησε τις ωδίνες της Αλκμήνη και έκανε τη Νικίππη σύζυγο του Σθένελου γιου του Περσέα να γεννήσει πρώτη ένα παιδί εφταμηνίτικο, τον Ευρυσθέα. Έτσι αυτός έγινε βασιλιάς των Μυκηνών (ή της Τίρυνθας) και ο Ηρακλής ήταν αναγκασμένος να τον υπηρετήσει για πολλά χρόνια.
Μια μέρα μετά τον Ηρακλή γεννήθηκε ο αδελφός του Ιφικλής. Μόλις ο Ηρακλής έγινε οκτώ μηνών η Ήρα έστειλε δύο τεράστια φίδια, για να θανατώσουν το μωρό. Τότε, ενώ οι γονείς του έμεινα ακίνητοι από τον τρόμο, ο Ηρακλής έπιασε το δύο ερπετά και τα έπνιξε με τα χέρια του.
Σε εκστρατεία κατά του Εργίνου, βασιλιά του Ορχομενού ο Ηρακλής απάλλαξε τους Θηβαίους από από την υποτέλειά τους στον Ορχομενό. Σε αυτήν την εκστρατεία έπεσε μαχόμενος ο Αμφιτρύων. Τότε ο βασιλιάς των Θηβών Κρέων πάντρεψε τον Ηρακλή με την κόρη του Μεγάρα και τον Ιφικλή με την κόρη του Αυτομέδουσα. Αργότερα ο Ηρακλής χτυπημένος από μανία, που του είχε στείλει η Ήρα σκότωσε τα παιδιά που είχε αποκτήσει με τη Μεγάρα.
Ενώ παλαιότερα ο ήρωας ονομαζόταν Αλκείδης, κατά τον παππού του Αλκαίο, τον πατέρα του Αμφιτρύωνα, ή λεγόταν και ο ίδιος Αλκαίος, ονομάστηκε Ηρακλής από το μαντείο των Δελφών το οποίο και τον υποχρέωσε να περάσει δώδεκα χρόνια στην υπηρεσία του Ευρυσθέα. Οι δώδεκα άθλοι, που ο Ηρακλής εκτέλεσε με εντολή του Ευρυσθέα είναι οι εξής: 1) Ο λέων της Νεμέας, 2) Η Λερναία ύδρα, 3) Η Κερανίτις έλαφος, 4) Ο Ερυμάνθιος κάπρος, 5) Ο κόπρος του Αυγεία, 6) Οι Στυμφαλίδες όρνιθες, 7) Ο Κρητικός ταύρος, 8) Τα άλογα του Διομήδη, 9) Η ζώνη της Ιππολύτης, 10) Τα βόδια του Γηρυόνη, 11) Τα μήλα των Εσπερίδων, 12) Ο Κέρβερος.
Με την πραγματοποίηση των δώδεκα άθλων έληξε η υπηρεσία του Ηρακλή στον Ευρυσθέα. Στην παράδοση όμως αναφέρονται πολλοί ακόμη άθλοι και πράξεις του ήρωα. Ο Ηρακλής υποστήριζε τους Ολύμπιους θεούς στη μάχη τους κατά των Γιγάντων, έλαβε μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία.
Στην Οιχαλία ο βασιλιάς Εύρυτος του είχε υποσχεθεί ότι θα του δώσει την κόρη του για γυναίκα, αν τον κέρδιζε στην τοξοβολία. Ο Ηρακλής εκπλήρωσε αυτόν τον όρο, αλλά ο Εύρυτος αρνήθηκε να του δώσει την κόρη του. Αργότερα ο Ηρακλής γκρέμισε από τον Πύργο στην Τίρυνθα τον Ίφιτο, γιο του Εύρυτου. Άρρωστος από το γεγονός ζήτησε βοήθεια από το μαντείο των Δελφών. Αφού, όμως, η Πυθία δεν του έδωσε απάντηση, άρπαξε τον τρίποδα, σκοπεύοντας προφανώς να ιδρύσει με αυτόν άλλο μαντείο. Μεταξύ του Απόλλωνα και του Ηρακλή έγινε τότε μία συμπλοκή που μόνο ο Δίας κατάφερε να τους σταματήσει με τους κεραυνούς του.
Για να τιμωρηθεί ο Ηρακλής γι’ αυτό το αμάρτημα αναγκάστηκε να γίνει δούλος στην υπηρεσία της Ομφάλης, βασίλισσας της Λυδίας. Κατά τη διάρκεια αυτής της υπηρεσίας νίκησε τους Κέρκωπες, δύο άγριους ληστές και σκότωσε τον γίγαντα Συλέα, που ανάγκαζε τους περαστικούς οδοιπόρους να δουλεύουν στον αμπελώνα του. Εκστρατεύοντας κατά της Τροίας ο Ηρακλής την κυρίεψε και σκότωσε τον βασιλιά της Λαομέδοντα, που είχε αθετήσει τον λόγο του να καταβάλει την συμφωνημένη αμοιβή για την εξόντωση του κήτους που απειλούσε την Τροία με πλημμύρες.
Επίσης για λόγους άρνησης του Αυγεία, να του καταβάλει τη συμφωνημένη αμοιβή για τον καθαρισμό των σταύλων του, ο ήρωας έκανε εκστρατεία κατά της Ήλιδας, την κυρίεψε και σκότωσε τον βασιλιά της. Από εκεί πορεύτηκε στην Ολυμπία, όπου καθιέρωσε τους Ολυμπιακούς Αγώνες και ίδρυσε στους δώδεκα θεούς έξι διπλούς βωμούς.
Στην πολεμική επιχείρηση κατά της Πύλου Ο Ηρακλής σκότωσε τον βασιλιά της Νηλέα και τους γιους του, εκτός από τον Νέστορα. Στη Σπάρτη όπου ο Ιπποκόων είχε εκθρονίσει τον ετεροθαλή αδελφό του Τυνδάρεω, ο Ηρακλής αποκατέστησε την νομιμότητα.
Από τον Οινέα, βασιλιά της Καλυδώνας ο Ηρακλής ζήτησε ως γυναίκα του την κόρη του Δηιάνειρα. Αφού νίκησε τον αντίζηλό του Αχελώο, θεό του ομώνυμου ποταμού, ο Ηρακλής παντρεύτηκε την Διηάνειρα και από τον γάμο αυτό γεννήθηκε ο Ύλλος, γενάρχης τμήματος των Δωριέων.
Θέλοντας να επισκεφθεί τον φίλο του, τον Κήυκα, στη Τραχίνα, ο Ηρακλής πέρασε με τη Δηιάνειρα τον ποταμό Εύηνο, όπου ο Κένταυρος Νέσσος διαπεραίωνε τους οδοιπόρους από τη μία όχθη στην άλλη. Κρατώντας ο Νέσσος την Δηιάνειρα, επιχείρησε να τη βιάσει, ο Ηρακλής όμως που είχε ήδη περάσει απέναντι, με ένα βέλος τον τραυμάτισε θανάσιμα και αυτός ξεψυχώντας, για να εκδικηθεί, συμβούλεψε τη Δηιάνειρα να φυλάξει το αίμα της πληγής του σαν ερωτικό φίλτρο για τον Ηρακλή.
Αφού ο Ηρακλής πολέμησε τους Δρύοπες και τους Λάπιθες και νίκησε σε μονομαχία τον Κύκνο, ένα γιο του Άρη, συνάθροισε στρατό για μια εκστρατεία στην Οιχαλία, για να εκδικηθεί τον βασιλιά της Εύρυτο. Τότε κυρίεψε την πόλη, σκότωσε τον βασιλιά της και τους γιους του και αιχμαλώτισε την Ιόλη. Καθώς ετοίμαζε στο ακρωτήριο Κήναιο της Εύβοιας μεγάλη ευχαριστήρια θυσία, η Δηιάνειρα, ζηλεύοντας την όμορφη Ιόλη, έστειλε στον άντρα της ένα επίσημο χιτώνα που τον είχε βουτήξει στο αίμα του Νέσσου, πιστεύοντας έτσι ότι, κατά τη συμβουλή του Νέσσου, δεν θα τον έχανε.
Όταν όμως ο Ηρακλής φόρεσε τον χιτώνα ένιωσε το σώμα του να καίγεται, όταν επιχείρησε να τον βγάλει άρχισαν να ξεκολλούν μαζί του και οι σάρκες του. Η Δηιάνειρα, μόλις έμαθε το κακό, αυτοκτόνησε και ο Ηρακλής αποσύρθηκε στο βουνό Οίτη, όπου με τη βοήθεια του φίλου του Φιλοκτήτη ανέβηκε σε μια πυρά και κάηκε ζωντανός. Έτσι ο Ηρακλής έγινε δεκτός στους Ολύμπιους θεούς και, συμφιλιωμένος πια με την Ήρα πήρε για γυναίκα του την κόρη της Ήβη.
Κατά μια μυθική παράδοση ο Ηρακλής λατρεύτηκε ήδη μόλις εξαφανίστηκε από τη γη για πρώτη φορά από τους φίλους και οπαδούς του με μια θυσία στην ίδια την πυρά, όπου είχε καεί. Γρήγορα η λατρεία του απλώθηκε και στους γείτονες και σε όλες τις ελληνικές φυλές.
Γεγονός είναι ότι μεγάλο μέρος των μύθων διαμορφώθηκε στην Αργολίδα, η οποία φαίνεται να ήταν η γενέτειρα αυτού του ήρωα. Ότι όμως η λατρεία του ήταν από πολύ νωρίς κοινή σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, υποδηλώνεται στον αγώνα του Ηρακλή με τον Απόλλωνα για τον δελφικό τρίποδα, καθώς και τις σχέσεις του με την Ελευσίνα και την καύση του στην Οίτη, όπου πράγματι υπήρξε τόπος λατρείας του.
Ο Ηρακλής έγινε από νωρίς κεντρικός ήρωας όλων των Ελλήνων, και αρκετά σύντομα, σε αναφορά με την ανάληψη του ήρωα και την εισαγωγή του στο πάνθεο των Ολύμπιων θεών, τα όρια μεταξύ ήρωα και θεού στη λατρεία του έγιναν ασαφή. Ο Ηρακλής λατρευόταν και στην Αττική, κυρίως στα χωριά: στο Κυνόσαργες και πιθανότατα στον Μαραθώνα ο Ηρακλής εορταζόταν με πλούσια ευωχία. Μεγάλη λατρεία του απαντάται και στα νησιά και στις ακτές του Αιγαίου πελάγους. Ακόμα τον τιμούσαν ως ιδρυτή των Ολυμπιακών Αγώνων.
Αν και πανελλήνιος ήρωας, ο Ηρακλής τιμήθηκε ιδιαίτερα από τους Δωριείς και προβλήθηκε από αυτούς ως γενάρχης τους, για να προσδώσουν νομιμοφάνεια στην κατάκτηση της Πελοποννήσου. Στους δωρικούς εποικισμούς έπαιζε επίσης σημαντικό ρόλο ο Ηρακλής ως ήρως κτίστης (Ηράκλεια, Ηράκλειον, Ηρακλεούπολης).
Η λατρεία του Ηρακλή επεκτάθηκε και στην Ιταλία, ξεκινώντας βέβαια από την «Μεγάλη Ελλάδα» και προχώρησε μέχρι τους εκρωμαϊσμένους Κέλτες και τους ρωμανικούς λαούς. Ο ρωμαϊκός Hercules προήλθε κατά τον 3ο π.Χ. αιώνα από τη συγχώνευση τριών ανταγωνιζόμενων ιερών του Ηρακλή στην Porta Trigenuina (στους πρόποδες του Αβεντίνου λόφου), στην Ara Maxima και στο Tibus.
Ο ήρωας ως πολυταξιδεμένος, έγινε πρώτα για τους Έλληνες εμπόρους στη Ρώμη και αργότερα για ευρύτερους κύκλους, ένας θεός του εμπορίου και των επικοινωνιών. Ενώ η λατρεία του Ηρακλή στην Porta Trigenuina ήταν δημόσια, στην Ara Maxima έμενε ιδιωτική, ώσπου το 312π.Χ. ο τιμητής Appius Claudius Caecus συμπεριέλαβε στην κρατική λατρεία και τον Ηρακλή, που στο μεταξύ είχε γίνει πολύ δημοφιλής.
Αναμφίβολα το όνομα του ήρωα είναι συνδεδεμένο με το όνομα της θεάς Ήρας και το ουσιαστικό κλέος που σημαίνει «ο διά της Ήρας περίφημος». Αυτό υποδηλώνεται ήδη στην αρχή του μύθου όπου ο ήρωας, μόλις οκτώ μηνών, σκοτώνει τα σταλμένα από την Ήρα φίδια.
Η αντίθεση πάνω στο όνομα του Ηρακλή και το μίσος της Ήρας για τον ήρωα αποτελεί παλαιό πρόβλημα. Αρκετή πιθανότητα φαίνεται να έχει η θεωρία, κατά την οποία ο Ηρακλής, βρισκόμενος, όπως όλοι οι ήρωες της παλαιότερης εποχής, κάτω από τη προστασία της Ήρας στάλθηκε από αυτήν σε περιπέτειες για να αποκτήσει κλέος για τον εαυτό του και συνεπώς για την Ήρα. Εκείνοι οι ανυπέρβλητοι άθλοι παρεξηγήθηκαν αργότερα με αποτέλεσμα να πιστευθεί ότι η Ήρα τον καταδίωκε.
Η φαινομενικά ασύμβατη παραλληλία του θανάτου του Ηρακλή και της αθανασίας του πρέπει να κατανοηθεί προπαντός στο πλαίσιο της διττότητας του Ηρακλή, δηλαδή ως θεού και ως ήρωα. Η θεϊκή και ανθρώπινη ιδιότητα του Ηρακλή ανάγεται στην θεανθρώπινη φύση του παλαιού τύπου του ήρωα στον οποίο μπορούσαν να προστεθούν και άλλα στοιχεία.
Μολονότι ο Ηρακλής είναι πολύ διαδεδομένος ιδιαίτερα στους Δωριείς, δεν πρέπει να θεωρηθεί στενά, γιατί τελικά έγινε εθνικός ήρωας όλων των Ελλήνων. Η αμεσότητα της ζωτικότητας του Ηρακλή διαφαίνεται και στα σύμβολά του, δηλαδή το ρόπαλο και τη λεοντή. Ως αλεξίκακος και σωτήρ με την ιδιότητα του νικηφόρου μαχητή γενικότερα, έγινε ξακουσμένος σε όλον τον ελληνικό κόσμο.
Στο πρόσωπο του Ηρακλή συνδυάζονται δύο διαφορετικές όψεις: Από τη μία προβάλλει ο γνωστός από την κωμωδία και το σατυρικό δράμα δημοφιλής ήρωας, άξεστος άνδρας, κατά κάποιον τρόπο πρωτόγονο, φιλήδονο και από την άλλη η ηθική προσωπικότητα, που πρότεινε η ελληνική φιλοσοφία.
Έτσι ο σοφιστής Πρόδικος ο Κείος, επινόησε την παραβολή με τον Ηρακλή στο σταυροδρόμι με την αρετή και την κακία. Σύμφωνα με αυτήν την παραβολή, ο νεαρός ήρωας, αντιμετωπίζοντας την ανάγκη εκλογής ανάμεσα στον δελεαστικό και άνετο δρόμο της ηδονικής ζωής και στον επίπονο δρόμο της αρετής, επιλέγει τον δεύτερο που του εξασφάλισε την αθανασία. Έτσι, αργότερα ο Ηρακλής έγινε και ένας «άγιος» των Κυνικών.