Μετά τους Μηδικούς πολέμους η Σπάρτη αντιμετώπισε τεράστια προβλήματα στη Λακωνική και γενικότερα στην Πελοπόννησο. Μετά τα Μηδικά η αίγλη της Σπάρτης είχε εφτάσει στο αποκορύφωμά της. Πολίτες, περιοίκοι και είλωτες, μαζί με τα μέλη της Πελοποννησιακής συμμαχίας είχαν αγωνιστεί εξαίρετα αποδεικνύοντας την αξία της ηγεσίας τους. Αφού όμως τελείωσαν οι εθνικοί πόλεμοι και καταλάγιασε ο ενθουσιασμός, άρχισαν να εκδηλώνονται ολοένα και πιο έντονα ορισμένα μειονεκτήματα των θεσμών της, που με αφάνταστη επιμονή επιθυμούσε η συντηρητική μερίδα των Σπαρτιατών να διατηρηθούν αναλοίωτοι. Τότε ακριβώς έκαναν την εμφάνισή τους με οξύτητα εσωτερικά προβλήματα, που οι συνθήκες του πολέμου συνετελέσαν στην προβολή τους.
Παλαιά και νέα νοοτροπία
Η επαφή με τους άλλους Έλληνες που ζούσαν υπό διαφορετικούς θεσμούς πιο φιλελεύθερους, η τουλάχιστον λιγότερο πιεστικούς, είχε τον αντίκτυπο στους Σπαρτιάτες. Έξω από την Λακωνική είδαν τον διαφορετικό τρόπο ζωής των άλλων Ελλήνων και παρασύρθηκαν. Δεν είναι τυχαίο γεγονός ότι ορισμένοι στρατηγοί, αλλά Σπαρτιάτες βασιλείς, κατηγορήθηκαν για δωροδοκία, μηδισμό ή για εγκατάλειψη των πανάρχαιων σπαρτιατικών αρετών και δικάστηκαν, εξορίστηκαν ή καταδικάστηκαν σε θάνατο. Η εξαιρετική αυστηρότητα του πολιτεύματος, που απαιτούσε την απαλλοτρίωση του ατόμου και την υποταγή του στην κοινότητα με την παράλληλη υποχρέωση για λιτή ζωή, για πρώτη φορά στην σπαρτιατική ιστορία φάνηκε πως ήταν ανάγκη να περιοριστεί.
Οι ατομικές φιλοδοξίες που γεννήθηκαν στην ψυχή των βασιλέων της Σπάρτης, εκπροσώπων της τάσης που δημιουργήθηκε μετά τα Μηδικά κυρίως, για ευρύτερη πολιτική της πατρίδας τους, με αντικειμενικό σκοπό να ηγηθεί η Σπάρτη σε ολόκληρο τον ελληνισμό, χτυπήθηκαν εγκαίρως από τους εφόρους, με αποτέλεσμα να σβήσει ο κίνδυνος που προήλθε από την τάση των βασιλέων για κυριαρχία και να επικρατήσει η παλαιά πολιτική γραμμή.
Ο βασιλιάς κατέληξε να είναι τυπικός αρχηγός του στρατού υπό την εποπτεία των συντηρητικών εφόρων, που έγιναν παντοδύναμοι. Με απόλυτη επικράτηση των εφόρων, την εκμηδένιση μερικών προοδευτικών Σπαρτιατών βασιλέων από το προσκήνιο και την διατήρηση της παλαιάς νοοτροπίας για τις υποχρεώσεις του Σπαρτιάτη πολίτη, ο οποίος υποχρεώθηκε και πάλι να θεωρεί κύριο σκοπό της ζωής του την απόλυτη αφοσίωση στην κοινότητα κα στις πατροπαράδοτες αρχές το ένα σκέλος του εσωτερικού προβλήματος της Σπάρτης θεωρήθηκε ότι έχει ρυθμιστεί.
Έμενε όμως άλυτο το δεύτερο σκέλος του: η θέση των περιοίκων και των ειλώτων, που ήταν φυσικό να επιθυμούν μετά τους εθνικούς πολέμους να επιτύχουν και εκείνοι την καλυτέρευση των καταθλιπτικών συνθηκών της ζωής τους. Η σπαρτιατική πολιτική στο εσωτερικό όχι μόνο δεν άλλαξε, αλλά έγινε πιο αυστηρή και αλύγιστη. Με την επικράτηση των εφόρων απέναντι των βασιλέων, ισχυροποιήθηκε και η γερουσία, που τα μέλη της -πάνω από εξήντα ετών, εκτός από τους βασιλείς- φυσικό ήταν να έχουν συντηρητικές απόψεις. Έτσι περίοικοι και είλωτες δεν είχαν τίποτα να περιμένουν. Η θέση τους έγινε απλά δυσκολότερη μετά τα Μηδικά.
Ο Γ’ Μεσσηνιακός πόλεμος
Η συμμετοχή των ειλώτων στους εθνικούς πολέμους αναζωογόνησε την επιθυμία τους για να ελευθερωθούν και αυτοί κάποτε από τους Σπαρτιάτες, ή τουλάχιστον αποκτώντας ορισμένα δικαιώματα να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής τους. Η ίδια επιθυμία προφανώς δημιουργήθηκε και στους περίοικους, διαφορετικά δεν ερμηνεύεται πως συνέπραξαν ορισμένες κώμες τους, για πρώτη φορά με τους επαναστατημένους είλωτες.
Η εξέγερση των ειλώτων, που είναι γνωστή ως ο Γ’ Μεσσηνιακός πόλεμος, δεν θα μπορούσε να εκδηλωθεί χωρίς κάποια βοήθεια, ή τουλάχιστον μια σοβαρή παρότρυνση από μια δύναμη εξωτερική ή από ένα ισχυρό πρόσωπο. Γι΄αυτό είναι αδύνατον να μην εντάξει κανείς τον πόλεμο αυτόν εναντίον της Σπάρτης, στα πλαίσια της κίνησης που υποδαύλιζε η πολιτική του Παυσανία μετά την οριστική επιστροφή του στη Σπάρτη.
Η πολιτική του Παυσανία απέναντι στους είλωτες δεν είναι γνωστή στις λεπτομέρειες της, αλλά δεν χωρεί αμφιβολία πως οι δικές του σχετικές ενέργειες υπήρξαν το κίνητρο για τη γενική εξέγερση των ειλώτων στη Μεσσηνία και στη Λακωνία, καθώς και την παράλληλη κίνηση των περιοίκων. Δεν πρέπει μάλιστα να θεωρηθεί τολμηρή η υπόθεση ότι οι είλωτες και ορισμένοι περίοικοι επαναστάτησαν μετά την εκτέλεση του Παυσανία, αφού με την απόλυτη επικράτηση των εφόρων στη Σπάρτη είδαν να χάνεται κάθε ελπίδα για να βελτιωθεί η θέση τους με ειρηνικά μέσα.
Δεκά χρόνια μετά και η εξέγερση των ειλώτων δεν είχε κατασταλεί. Οι πολιορκημένοι στην Ιθώμη είλωτες, επειδή δεν μπορούσαν να αντέξουν περισσότερο, αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν με τους Σπαρτιάτες. Εκείνο που δημιουργεί κατάπληξη είναι οι όροι που έθεσαν οι Σπαρτιάτες στους αντιπάλους τους που ήταν ιδιαίτερα επιεικείς. Αυτό αποδεικνύει δύο πράγματα: πόσο είχε ταλαιπωρηθεί η Σπάρτη από την εξέγεση και πόσο γενναία υπήρξε η αντίσταση των ειλώτων. Αποφασίσθηκε να φύγουν οι είλωτες αυτοί ελεύθεροι από την Πελοπόννησο, με τον απαράβατο όμως όρο να μην επιστρέψουν ποτέ στη γη τους. Όποιος γύριζε θα γινόταν αμέσως δούλος εκείνου που θα τον συνελάμβανε.
Οι πολιορκημένοι Μεσσήνιοι είλωτες έφυγαν ελεύθεροι μαζί με τις οικογένειες τους από την Ιθώμη. Μπορεί κανείς να συμπεράνει ότι οι ίδιοι όροι θα ίσχυαν και για όσους από από τους περίκοικους που είχαν εξεγερθεί και είχαν καταφύγει στην Ιθώμη.
Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι Αθηναίοι από έχθρα προς τους Σπαρτιάτες δέχθηκαν τους Μεσσήνιους και τους εγκατέστησαν στη Ναύπακτο. Η εγκατάσταση των Μεσσηνίων στην Ναύπακτο εξυπηρετούσε από πολλές πλευρές τους Αθηναίους. Βοηθώντας προαιώνιους εχθρούς της Σπάρτης, που δεν είχαν πια πατρίδα, τους έκαναν φίλους αφοσιωμένους της Αθήνας. Η εγκατάσταση μάλιστα αυτού του εχθρικού προς την Πελοποννησιακή συμμαχία πληθυσμού στη Ναύπακτο, που ήταν σημείο νευραλγικό για την ελεύθερη κίνηση των κορινθιακών πλοίων προς το Ιόνιο και προπαντός στην Ιταλία, ήταν μεγάλο πλήγμα για την Κόρινθο, σύμμαχο της Σπάρτης, και δύναμη ανταγωνιστική για τους Αθηναίους και το εμπόριό τους. Ύστερα από αυτή την ενέργεια της Αθήνας δυσκολευόταν η επικοινωνία της Κορίνθου με τον Ελληνισμό της Ιταλίας, ενώ σε αυτήν ακριβώς την επικοινωνία όφειλε την οικονομική της άνθηση.
Με τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι σημείωναν επιτυχίες στην επεκτατική πολιτική τους, οι Κορίνθιοι φανερά δυσανασχετούσαν, όπως εξάλλου και οι Σπαρτιάτες, οι οποίοι τη στιγμή εκείνη δεν ήταν σε θέση να υποστηρίξουν τους συμμάχους τους Κορίνθιους στην αντιμετώπιση της νέας κατάστασης που τους δημιουργούσε τεράστια προβλήματα. Έτσι η πελοποννησιακή συμμαχία, κυρίως όμως το γόητρο της Σπάρτης που ήταν επικεφαλής της, δέχθηκε ισχυρό πλήγμα.
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους