Ελεύθερος Σταυρός

Ο ελεύθερος σταυρός είναι σχήμα χριστιανικού ναού, που κατάγεται από τα ρωμαϊκά μαυσωλεία. Χρησιμοποιήθηκε την παλαιοχριστιανική εποχή κυρίως σε μαρτύρια. Ήδη από τον 5ο αιώνα μεταδόθηκε στην Χερσώνα και την Αρμενία και στη συνέχεια στην κεντρική Μικρά Ασία, όπου γνώρισε μεγάλη διάδοση τον 8ο και τον 9ο αιώνα. Στον ελλαδικό χώρο συναντιέται συχνότερα από τη μεσοβυζαντινή εποχή και εφαρμόζεται σε ναούς του νησιωτικού κυρίως χώρου (Κύπρος, Κρήτη, Δωδεκάνησα, Κυκλάδες), της Πελοποννήσου και της δυτικής ηπειρωτικής Ελλάδας.

Οι ναοί αυτοί διακρίνονται για τις σχετικά μικρές διαστάσεις τους και οι περισσότεροι βρίσκονται μακριά από τα αστικά κέντρα. Η τυπολογική κατάταξη τους σε τέσσερις κατηγορίες με βάση τον τύπο του ελεύθερου σταυρού δεν αποτελεί γενικό κριτήριο για χρονολογική κατάταξη των ναών, αφού οι διάφοροι τύποι απαντούν σε όλες τις εποχές. Οι κεραίες του σταυρού καλύπτονται με καμάρες, που σκεπάζονται με δίρρυτη στέγη. Αυτή η διασταύρωση των κεραιών υψώνεται τρούλλος. Τα περισσότερα μνημεία δεν έχουν στο αρχικό τους σχέδιο νάρθηκες ή άλλα προσκτίσματα. Αυτά τα αποκτούν από μεταγενέστερες προσθήκες ή επέκταση του σχεδίου στο χώρο της δυτικής κεραίας.

Ο ελεύθερος σταυρός βρίσκει την έκφραση του στο ναό του Αγίου Βασιλείου στο Γεφύρι της Άρτας. Στη διασταύρωση των κεραιών υψώνεται ψηλός κυλινδρικός τρούλλος και στην ανατολική κεραία εξέχει ημικυκλική κόγχη. Ο κυρίως ναός είναι ισοσκελής σταυρός. Η δυτική κεραία επιμηκύνεται με την προσθήκη του νάρθηκα. Στη μέση του βόρειου και νότιου τοίχου της εγκάρσιας κεραίας προσκολλώνται εξωτερικά δύο χαμηλές αντηρίδες.

Η τοιχοποιία αποτελείται από πέτρες αδρά πελεκημένες συνδεόμενες με πολύ κονίαμα. Στους αρμούς παρεμβάλλονται άτακτα κομμάτια πλίνθων. Πλίνθινα είναι τα τόξα των ανοιγμάτων του ναού. Οδοντωτή ταινία περιβάλλει το τόξο της πόρτας και επεκτείνεται σε όλη σχεδόν την πρόσοψη του.

Ο ναός του Αγίου Βασιλείου Άρτας παλαιότερα είχε χρονολογηθεί στην εποχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Η μορφολογία του τρούλλου, όμως, των παραθύρων και ο πενιχρός διάκοσμος δεν έχουν καμία σχέση με την τεχνοτροπία της αρχιτεκτονικής του Δεσποτάτου αυτού. Ο κυλινδρικός τρούλλος με κωνική στέγη χαρακτηρίζει την α’ χιλιετία και η ακανόνιστη τοποθέτηση των παραθύρων μαρτυρούν απειρία των τεχνιτών για τέτοιου είδους κατασκευές. Η αμελής τοιχοδομία και οι λιγοστές οδοντωτές ταινίες μας φέρνουν στην πριν το β’ μισό του 10ου αιώνα εποχή, όταν γενικεύεται στην Ελλάδα ο πλίνθινος διάκοσμος. Η ταινία με τα ζιγκ-ζαγκ, που διακοσμεί τον τρούλλο λίγο πιο κάτω από το γείσο, είναι συνηθισμένη μετά το 1000, αλλά απαντά και παλαιότερα. Οι αντηρίδες που μαρτυρούν αδεξιότητα στην κατασκευή είναι συνηθισμένες σε μνημεία της μεταβατικής εποχής. Έτσι ο Άγιος Βασίλειος θα πρέπει να χρονολογηθεί στον 9ο αιώνα.