Εθνικά κτήματα (19ος-20ος αιώνας)

Με την έκρηξη της Επανάστασης και τις πρώτες νίκες-απελευθερώσεις πόλεων, χωριών και γαιών άρχισε η συζήτηση για τα εθνικά κτήματα και την εκμετάλλευση τους από το έθνος. Οι γαιοκτήμονες προύχοντες εξαρχής εποφθαλμιούσαν τα πρώην τουρκικά και νυν εθνικά κτήματα, δηλαδή τις τεράστιες εκτάσεις γόνιμης αρδευόμενης γης των χθεσινών τιμαρίων, βακουφίων και των μεμονωμένων Οθωμανών γαιοκτημόνων.

Πολιτεύματα και Εθνικά κτήματα

Πρώτη αναφορά στα «εθνικά κτήματα», που αποτελούσαν σημείο τριβής και έντασης, τόσο στα χρόνια της Επανάστασης όσο και επί πολλές δεκαετίες μετά την απελευθέρωση, έχουμε στο «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος», στο «Πολίτευμα της Επιδαύρου», που ψηφίστηκε τον Ιανουάριο του 1822 από την πρώτη εθνοσυνέλευση του Αγώνα. Το Εκτελεστικό Σώμα είχε δικαίωμα να λαμβάνει δάνεια εντός και εκτός της επικράτειας και να καθυποβάλει τα κτήματα ως υποθήκη, με τη συγκατάθεση του Βουλευτικού Σώματος.

Ο Κολοκοτρώνης με τη λιτότητα που χαρακτηρίζει τα απομνημονεύματα του σημειώνει: «Εψήφισαν να εκποιήσουν την γην με σκοπόν να βγάλουν ό,τι είχαν ξοδέψει, όσα ήθελαν, και να αποζημιωθούν εις γην και να αφήσουν τον λαόν γυμνόν και απ’ αυτήν την ελπίδα της γης». Στα Απομνημονεύματα του πρώτου υπασπιστή του Κολοκοτρώνη, Φωτίου Χρυσανθακόπουλου ή Φωτάκου, διαβάζουμε: «Ο Μαυροκορδάτος, οι Πελοποννήσιοι και οι λοιποί κοτζαμπάσηδες της Στερεάς…πολλήν σπατάλην των δημοσίων έκαμαν και επειδή δεν ήσαν αρκετά όσα είχαν, προβλέποντες δε και δια το μέλλον, απεφάσισαν και την εκποίησιν των εθνικών κτημάτων, και εγένετο μάλιστα το περί τούτου ψήφισμα, το οποίον, αφού ηκούσθη έξω, έφερεν μεγάλην ταραχήν και οι στρατιώται όλοι και των δυο κομμάτων ανακατώθηκαν, διότι δεν ήθελαν να πωληθούν τα δημόσια κτήματα. Μάλιστα οι ευρισκόμενοι εις τα Μελιγγίτικα Καλύβια έγραψαν εις τεμάχια χάρτου ταύτας τας λέξεις: ”το εκποιείν τα δημόσια κτήματα”, το οποίο εκόλλησαν εις τους κορμούς ελαιών και τα ετουφέκιζαν δήθεν, ότι τούτο ήτο το ψήφισμα της Συνελεύσεως». Την ίδια άποψη συναντάμε και σε άλλους συγγραφείς και ιστορικούς.

Τα εθνικά κτήματα διακρίνονταν σε φθαρτά (σπίτια, εργαστήρια, μαγαζιά, μύλους, ελαιοτριβεία, κ.λ.π.) και σε άφθαρτα (γη κυρίως ακαλλιέργητη), ενώ όπως προκύπτει από έγγραφα της εποχής τα αμπέλια και οι ελαιώνες θεωρούνταν φθαρτά. Τα Πολιτεύματα αναφέρονταν και στις δύο κατηγορίες «κτημάτων» τουρκικής ιδιοκτησίας, αλλά κυρίως στη γη, που στην Πελοπόννησο κάλυπτε τα δύο τρίτα του συνόλου. Συγκεκριμένα στους Τούρκους ανήκαν τρία εκατομμύρια στρέμματα και στους Έλληνες ενάμισυ, αν λάβουμε υπόψιν ότι ο τουρκικός πληθυσμός της περιοχής μόλις έφτανε τις 40.000 και ο ελληνικός στο τέλος της Τουρκοκρατίας στις 360.000, στους Τούρκους αναλογούσαν 75ωστρέμματα κατά κεφαλήν και στους Έλληνες 4,2 στρέμματα. Στην πραγματικότητα τις εκτάσεις ελληνικής γαιοκτησίας εκμεταλλεύονταν λίγες δεκάδες οικογενειών, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού δεν διέθετε κτήματα και αναγκαζόταν να εργαστεί σε ιδιοκτησίες Ελλήνων και Τούρκων. Αντίθετα, στην Στερεά Ελλάδα περισσότερα κτήματα ανήκαν σε Έλληνες. Στη Δυτική 970.730 στρέμματα στους Έλληνες και 135.730 στους Τούρκους και στην Ανατολική 1.375.000 στους Έλληνες και 1.085.000 στους Τούρκους.

Η ενοικίαση των φθαρτών, κυρίως, κτημάτων άρχισε να πραγματοποιείται στην Πελοπόννησο μετά τη δεύτερη Εθνική Συνέλευση (Μάρτιος 1823) που ψήφισε τον «Νόμο της Επιδαύρου», ο οποίος είχε αναθεωρητικό χαρακτήρα. Για την εκποίηση προβλεπόταν προκήρυξη διαγωνισμού. Με ψήφισμα του Απριλίου 1823 οριζόταν ότι από τα εθνικά κτήματα θα πωληθούν για τις ανάγκες του Αγών μόνο φθαρτά.

Στις 22 Απριλίου 1824 κηρύχθηκαν σε δημοπρασία φθαρτά εθνικά κτήματα για να ενισχυθεί η Κρήτη στον Αγώνα της εναντίον των αιγυπτιακών δυνάμεων που είχαν εισβάλλει στο νησί.Το Μάρτιο του 1826 το Βουλευτικό Σώμα αποφασίζει να εκποιήσει άνευ αναβολής εθνικά κτήματα στην βόρεια Πελοπόννησο για να εξοικονομηθούν χρήματα για το Μεσολόγγι που βρισκόταν σε κίνδυνο.

Καταστρατηγήσεις των άρθρων των Συνταγμάτων του 1822 και 1823 υπήρξαν, όπως συνεπάγεται από αναφορά δεκαεννέα αγωνιστών προς την τρίτη Εθνική Συνέλευση στις 13 Απριλίου 1926. Κατά την αναφορά, έπρεπε να εξετασθεί η νομιμότητα των εκποιηθέντων εθνικών κτημάτων και να ακυρωθούν τα πωλητήρια. Πράγματι, το «Πολιτικό Σύνταγμα της Ελλάδος» της «Εν Τροιζήνι Εθνικής Συνελεύσεως» ορίζει ότι η Βουλή φροντίζει για τη διατήρηση και βελτίωση των εθνικών κτημάτων και νομοθετεί για τη μίσθωση των εθνικών προσόδων και κτημάτων.

Οι παράνομες όμως και χαριστικές εκποιήσεις δεν έλειψαν και ο Καποδίστριας προσπάθησε να αποτρέψει τη συνέχιση τους. Με διαταγή του προς τις τοπικές διοικήσεις που δημοσιεύτηκε στη «Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος» ζητούσε να διερευνηθούν και να εξακριβωθούν τα κτήματα εκείνα που ανήκουν στο έθνος και δήλωνε ότι η Κυβέρνηση δεν θα ανεχθεί κανένα σφετερισμό και οι κάτοικοι να δηλώσουν στην Κυβέρνηση τα αληθή όρια των εθνικών κτημάτων για να γίνει διανομή. Δυστυχώς η δολοφονία του ανέκοψε τα σχέδια του.

Τουρκοκρατία και Ελληνικό Κράτος

Στο χώρο της αγροτικής οικονομίας επί τουρκοκρατίας συνυπήρχαν τρία είδη υπερτιθέμενων εμπράγματων δικαιωμάτων επί του αυτού κτήματος. Κατά πρώτον, η ψιλή κυριότητα του Δημοσίου που διασφάλιζε το αναπαλλοτρίωτο των εκτάσεων και για την οποία ουδέν «ενοίκιο» καταβαλλόταν από τους καλλιεργητές. Οι αγρότες «κατείχαν» το κτήμα, το αξιοποιούσαν και το νέμονταν, χωρίς να καταβάλλουν κάποιο ειδικό τίμημα γι’ αυτό. Κατά δεύτερον, το δικαίωμα του ισχυρού τιμαριούχου να εισπράττει 1/2 ή 1/3 του καθαρού προϊόντος, ως ανταμοιβή για το λειτούργημα της είσπραξης των φόρων που αντιστοιχούσαν όχι στην κρατική ψιλή κυριότητα, αλλά στη διασφάλιση των κρατικών λειτουργιών. Κατά τρίτον, το δικαίωμα του χωρικού επί του αυτού εδάφους να καλλιεργεί, να συντηρείται και να μην αποβάλλεται του κτήματος.

Το όλο πρόβλημα στην Ελλάδα προέκυψε με τη μετάβαση από το σύνθετο και περίπλοκο οθωμανικό δίκαιο στο απλούστερο νεοελληνικό. Στην Ελλάδα έγινε η «απελευθέρωση των χωρικών», στην ουσία όμως ήταν η απελευθέρωση του εδάφους από τους χωρικούς, με συνέπεια τον εκπεσμό και την προλεταριοποίηση των εργαζομένων στην ύπαιθρο. Τα πολλαπλά υπερτιθέμενα δικαιώματα διαχωρίστηκα και καταργήθηκαν, γαιοκτησία ιδιωτικοποιήθηκε χωρίς περιορισμό και επετράπη η χωρίς περιορισμούς εμπορευματοποίηση του εδάφους προς όφελος του ισχυρότερου των δικαιούχων.

Η επιλογή του νεοελληνικού κράτους προς την ιδιωτικοποίηση και απολυτότητα των εδαφικών δικαιωμάτων οδήγησαν μοιραία στη διαμόρφωση του κοινωνικού στρώματος των ακτημόνων χωρικών, στη δημιουργία μιας μεγάλης κοινωνικής αδικίας και στην έγερση ενός μείζονος κοινωνικού προβλήματος. Οι ακτήμονες φυσικά δεν προέρχονταν από την Τουρκοκρατία, αλλά από την νεοελληνική εκκαθάριση της. Εάν το νομικό σύστημα της Τουρκοκρατίας είχε διατηρηθεί δεν θα υπήρχαν ακτήμονες στο νεοελληνικό βασίλειο.

Το ελληνικό κράτος ενώ κατήργησε τα πολλαπλά δικαιώματα επί του αυτού εδάφους, εν τούτοις ούτε παρέδωσε τη γη στους ισχυρούς ούτε την εκποίησε μέσω πλειστηριασμών, όπως έντονα απαιτούσαν τότε οι κάτοχοι του χρήματος, αλλά, με πρόταση του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, το κράτησε για λογαριασμό του και κατά μία έννοια το εθνικοποίησε.

Το ελληνικό κράτος, ενώ θέσπισε την απόλυτη κυριότητα της γης, εν τούτοις απέτρεψε από την αρχή τη δημιουργία της μεγάλης γαιοκτησίας, πράγμα που δεν μπορούσε να φέρει σε επιτυχές πέρας αργότερα με την προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Άρτας. Στην Τουρκοκρατία όλη η γη ανήκε στο οθωμανικό δημόσιο, λόγω ψιλής κυριότητας, η οποία όμως ήταν θεωρητική και στην πράξη ανενεργός.

Τα εθνικά κτήματα «εξαγοράζονται»

Με τη νεοελληνική μετάβαση, οι χωρικοί υποχρεώθηκαν για πρώτη φορά στην ιστορία να εξαγοράσουν το δικαίωμα χρήσης του εδάφους. Με τη μετάβαση στο νεοελληνικό κράτος, η ψιλή κυριότητα των Οθωμανών μετατράπηκε σε ενεργό δικαίωμα ιδιοκτησίας του ελληνικού Δημοσίου και επιβλήθηκε έτσι επί των χωρικών η πρόσθετη καταβολή του 15% του ακαθάριστου γεωργικού προϊόντος εν είδει ενοικίου. Έτσι, την επομένη της Ανεξαρτησίας ο Έλληνας αγρότης έχασε το εμπράγματο δικαίωμα δωρεάν νομής και κατοχής της γης προς όφελος της κρατικής κυριότητας, αλλά και επί πλέον μετατράπηκε σε απλό αγρομισθωτή-ενοικιαστή.

Η εξέλιξη αυτή βρέθηκε σε ριζική αντίφαση με ολόκληρη την οθωμανοβυζαντινή παράδοση στον τομέα της γεωργίας και της γαιοκτησίας. Ήδη το 1833, τα 5/6 των Ελλήνων αγροτών ήταν ακτήμονες.

Το Μάρτιο του 1871 η κυβέρνηση Αλέξανδρου Κουμουνδούρου ψήφισε νόμο για την εκκαθάριση των εθνικών κτημάτων και την παραχώρηση τους σε καλλιεργητές. Η πρώτη αυτή αγροτική μεταρρύθμιση δεν ολοκληρώθηκε παρά μόνο το 1911.

Το πρόβλημα για τα εθνικά κτήματα δεν ήταν παρά ένα «απροσδόκητο παρεπόμενο» που προέκυψε όχι από την οθωμανική κληρονομιά, αλλά από τη νεοελληνική εκκαθάρισή της. Το ότι το κράτος διατήρησε τη γη και τη διένειμε στους καλλιεργητές απέδειξε ακόμη μια φορά τη μόνιμη προτίμηση της κεντρικής εξουσίας υπέρ ενός τρόπου που διασφαλίζει την υπαγωγή της γεωργίας σαν σύνολο στον αστικό καπιταλισμό, παρά την ανάπτυξη του καπιταλισμού μέσα στους ίδιους τους κόλπους της γεωργίας.

Με τον τρόπο που δημιουργήθηκαν οι βάσεις για την ανάδειξη του μικρού οικογενειακού κλήρου στην ελληνική ύπαιθρο και την εξειδίκευση της ελληνικής γεωργίας στα προϊόντα των φυτειών στα οποία ο οικογενειακός κλήρος διαθέτει σαφές ανταγωνιστικό πλεονέκτημα.

Γενικά, το ελληνικό κράτος με την εθνικοποίηση της καλλιεργητικής γης το 1828, εμφανίστηκε ως πρωτοποριακό μεταξύ των άλλων κρατών της εποχής του, τουλάχιστον όσον αφορούσε το ζήτημα της γεωργικής πολιτικής του. Στη συνέχεια, η απόφαση διανομής των εθνικών κτημάτων στους καλλιεργητές τους το 1871 δεν ήταν παρά μια λογική συνέπεια του αυτού βασικού κρατικού προσανατολισμού. Η διανομή της γης, κατακερματισμένης σε μικρούς οικογενειακούς κλήρους, δεν ήταν σε αντίφαση με την προηγηθείσα εθνικοποίηση, αλλά αποτελούσε μια ρεαλιστικότερη εφαρμογή της αυτής αρχής.

Στόχος ήταν να αποτραπεί η συγκρότηση μεγάλης γαιοκτησίας, πράγμα που επιτεύχθηκε. Η γενικότερη πρόοδος της μικρής οικογενειακής επιχείρησης ήταν ισοδύναμη με την εθνικοποίηση της γης και είχε συνέπεια την ευρύτερη εθνικοποίηση της αγροτικής οικονομίας στο σύνολο της. Η γεωργική πολιτική του ελληνικού κράτους προανήγγειλε την ανάλογη πολιτική των σύγχρονων καπιταλιστικών κρατών υπέρ της οικογενειακής γεωργίας, όπως αυτή εκδηλώθηκε και εφαρμόστηκε στα ευρωπαϊκά κράτη από τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα.

Όμως, όσο βέβαιο είναι ότι το ελληνικό κράτος επί Κουμουνδούρου και προ του 1881 εχθρευόταν τη μεγάλη γαιοκτησία και της έθετε φραγμούς και δυσχέρειες, άλλο τόσο είναι βέβαιο ότι η εχθρότητα αυτή κάμφθηκε και το κράτος μετατράπηκε σε συνένοχο για τη συγκρότηση μεγάλης γαιοκτησίας από την εποχή της προσάρτησης της Θεσσαλίας και της Άρτας μέχρι το 1917. Η θετική συμβολή του ελληνικού κράτους στη συγκρότηση της μεγάλης γαιοκτησίας σε Θεσσαλία και Άρτα ήταν και αυτή ένα «απροσδόκητο παρεπόμενο», που προήλθε από την χρηματική ισχύ των μεγαλογαιοκτημόνων της Θεσσαλίας και των λυσιτελών πιέσεων που ασκήθηκαν στον Χαρίλαο Τρικούπη και δεν επρόκειτο να εξομαλυνθεί παρά με τη δεύτερη μεταρρύθμιση του Ελευθερίου Βενιζέλου από το 1917 και μετά.

Πρέπει να επισημανθεί ότι η μεγάλη ιδιοκτησία δεν συναντάται στην ελληνική ιστορία, παρά μόνο σε ειδικές, παροδικές και μεταβατικές περιόδους. Η διαμόρφωση της ελληνικής άρχουσας τάξης ιστορικά περισσότερο με το εμπόριο, τη χρηματική οικονομία, τις μεταφορές και τον εφοπλισμό, ακόμη και με την κτηνοτροφία και πολύ λιγότερο με την καθεαυτή αγροτική παραγωγή, που γενικά εξασφαλιζόταν σε συνθήκες οικογενειακής κλίμακας, πράγμα άλλωστε που καθήλωνε πάντα τον Έλληνα αγρότη σε μειονεκτικές συνθήκες διεκδίκησης των πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, που πάντως του παραχωρούνταν απλόχερα στα χαρτιά.

Τα εθνικά κτήματα αποτέλεσαν ένα «ιστορικό ατύχημα» στο οποίο ενεπλάκη το νεοελληνικό κράτος και από το οποίο όμως πέτυχε να εξέλθει με τρόπο ικανοποιητικό και με σχετική ελαχιστοποίηση των απωλειών. Το ίδιο ισχύει και για τις παλινωδίες του ελληνικού κράτους σχετικά με τη γαιοκτησία στις βόρειες επαρχίες της χώρας. Η εξέγερση των ακτημόνων στις αρχές του 20ου αιώνα παρέμεινε ως το κατ’ εξοχήν σύμβολο της κοινωνικής αδικίας εις βάρος του Έλληνα αγρότη, όχι γιατί η εξέγερση αυτή ήταν η αντιπροσωπευτικότερη, αλλά γιατί ήταν η δημοφιλέστερη, εφόσον το ζήτημα της μεγάλης γαιοκτησίας, «σκάνδαλο» στην ελληνική ιστορία, προκάλεσε όσο κανένα άλλο την ελληνική συνείδηση.

Πηγή: http://www.enet.gr