Η Δήμητρα ήταν μεγάλη θεά της γονιμότητας και της γεωργίας, ιδιαίτερα των λεγομένων από το όνομά της δημητριακών, μυθολογούμενη ως κόρη του Κρόνου και της Ρέας και μητέρα της Περσεφόνης ή Κόρης, από τη ένωση της με τον Δία, της Δέσποινας, από την ένωση της με τον Ποσειδώνα, και του Πλούτου, από την ένωση της με τον Ιασίωνα.
Σύμφωνα με την Ελευσίνια παράδοση, που έχει αποτυπωθεί στον λεγόμενο ομηρικό ύμνο, η θεά σταμάτησε να ενδιαφέρεται για την ευφορία της γης, όταν ο Άδης χωρίς την συγκατάθεση της ή τη γνώση της, πλησίασε την κόρη της Περσεφόνη, που έπαιζε με τις Ωκεανίδες στους ανθισμένους κάμπους, την άρπαξε και την έκανε βασίλισσα στον Κάτω Κόσμο.
Κατά την περιγραφή του ύμνου, η Δήμητρα, αναζητώντας την κόρη της, αφού εννιά μέρες περιπλανήθηκε στη γη, άσιτη, άλουστη και μαυροφορεμένη, και στη δέκατη μέρα με τη συμπονετική βοήθεια της Εκάτης και του Ήλιου έμαθε τι είχε συμβεί, αποτραβήχτηκε από την συντροφιά των θεών και μεταμορφωμένη σε ξεπεσμένη γερόντισσα βρήκε φιλοξενία στην Ελευσίνα στο αρχοντικό του Κελεού και της Μετάνειρας, όπου ανέλαβε να αναθρέψει το μικρό τους γιο Δημόφωντα.
Εκεί η θεά κυριευμένη από τη λύπη της, αρνήθηκε τις περιποιήσεις τις οικοδέσποινας, το ακριβό κάθισμα, το πλούσιο φαγητό και το εκλεκτό ποτό, και αρκέστηκε να αναπαυθεί σε ένα σκαμνί σκεπασμένο με προβειά και να ανακουφιστεί πίνοντας ένα κριθαροζούμι, τον κυκεώνα, ενώ το υπηρετικό προσωπικό, με την Ιάμβη πρώτη και καλύτερη, προσπάθησε να διασκεδάσει τη θλίψη της θεάς με χοντροκομμένα και χωριάτικα αστεία, πειράγματα και αισχρολογίες, ακόμα και με ξεδιάντροπες χειρονομίες και ξεγυμνώματα.
Κατά την παραμονή της στην Ελευσίνα, η Δήμητρα θέλοντας να κάνει αθάνατο τον μικρό Δημόφωντα, τον έτρεφε με αμβροσία και τον βάφτιζε στις φλόγες της εστίας του σπιτιού, αλλά το έργο της ματαιώθηκε, όταν η μητέρα του ανακάλυψε τι γινόταν. Τρόμαξε και ξεφώνισε, νομίζοντας ότι θα καεί το παιδί της. Τότε η θεά αποκάλυψε την αληθινή της υπόσταση και ο λαός της Ελευσίνας θέσπισε την λατρεία της.
Ωστόσο η θλίψη της θεάς και η ακαρπία της γης δεν σταμάτησε, παρά μόνο αφού ο Δίας, συμβιβάζοντας τα πράγματα, αποφάσισε να μένει η Περσεφόνη τα 2/3 του χρόνου κοντά στη μητέρα της και το 1/3 κοντά στον άντρα της. Τότε, προτού επιστρέψει στον Όλυμπο η Δήμητρα, δίδαξε στους Ελευσίνιους τα μυστήρια της λατρείας της και όρισε έναν από αυτούς, τον Τριπτόλεμο, να βγει ως απόστολός της σε όλον τον κόσμο να δείξει στους ανθρώπους να αφοσιώνονται στη γη τους, να την καλλιεργούν και έτσι να εξημερώσει την ανθρωπότητα.
Σύμφωνα με μια παραλλαγή του μύθου της θέας Δήμητρας, που έχει διασωθεί τις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου και πιθανόν απηχεί την αρχική Ελευσίνια παράδοση, η Δήμητρα φιλοξενήθηκε στην καλύβα μιας φτωχής αγροτικής οικογένειας και θεράπευσε το ετοιμοθάνατο αγοράκι της, τον Τριπτόλεμο, βαφτίζοντας το στις φλόγες.
Κατά τις τοπικές παραδόσεις της Αρκαδίας, που έχει διασώσει ο Παυσανίας, η Δήμητρα περιπλανώμενη σε αναζήτηση της κόρης της δέχθηκε την επίθεση του Ποσειδώνα και, για να αποφύγει την ένωση της μαζί του μεταμορφώθηκε σε φοράδα, αλλά υπέκυψε στην ορμή του, αφού και αυτός μεταμορφώθηκε σε άλογο. Έτσι γέννησε τη Δέσποινα, θεά που λατρεύτηκε μαζί της ή τον Αρ(ε)ίωνα, το άφταστο άλογο, που έσωσε τον βασιλιά Άδραστο κατά την πτώση των Επτά επί Θήβας. Γι’ αυτό στην Αρκαδία λάτρευαν την Δήμητρα, ιδιαίτερα με τις επικλήσεις Ερινύς, για την οργή της θεάς, και Λουσία, για το λούσιμό της στον ποταμό Λάδωνα.
Αναφέρεται ότι στην Αρκαδία η Δήμητρα έμεινε πολύ καιρό, μαυροφορεμένη μέσα σε μια σκοτεινή σπηλιά, κρυμμένη από τους θεούς και τους ανθρώπους, στερώντας τους τα αγαθά της γης, ώσπου ο Παν την ανακάλυψε και ειδοποίησε τον Δία, που αποκατέστησε τα πράγματα. Γι΄ αυτό ορίστηκε επιτόπια λατρεία της με την επίκληση Μέλαινα για να θυμίζει το πένθος της.
Σύμφωνα με μια ακόμη παράδοση, η θεά Δήμητρα θεληματικά ενώθηκε με τον Ιασίωνα πάνω σε ένα τριπλά οργωμένο χωράφι και γέννησε τον Πλούτο που φέρνει στους ανθρώπους την ευλογία της μητέρας του.
Η κρητομυκηναϊκή προέλευση της λατρείας μιας θεάς, που το όνομά της παραπέμπει στη παράσταση της γης ως μητέρας (Δη-Μήτηρ=Γη-Μήτηρ), είναι υπόθεση ευρύτατα αποδεκτή, που δεν αρκεί να την αναιρέσει το φαινόμενο του ότι η θεά δεν παίζει κανένα ρόλο στα ομηρικά έπη, αφού δεν εκφράζουν την αγροτική ζωή, αλλά τα συμφέροντα μια πολεμικής αριστοκρατίας.
Στη λατρεία της Δήμητρας έχουν συγχωνευτεί προελληνικά και γενικότερα μεσογειακά λατρευτικά στοιχεία. Προελληνική θεωρείται ακόμη και η σύνδεση της θεάς με την μορφή της Περσεφόνης. Ως υποδήλωση της καταγωγής αυτής της λατρείας στη μυθική παράδοση μπορεί να θεωρηθεί η παρουσία της Δήμητρας ως μητέρας του Πλούτου στην Κρήτη και η δικαιολόγηση του ξεπεσμού της στην Ελευσίνα ύστερα από απαγωγή της από την Κρήτη.
Όπως φαίνεται από την μυθική και λατρευτική παράδοση της Αρκαδίας, για την οποία ο Ηρόδοτος έγραψε ότι διατηρούσε πανάρχαιες δοξασίες, η Δήμητρα σε προϊστορικούς χρόνους ήταν νοητή ως πανίσχυρη κυρία της φύσης με απόλυτη εξουσία πάνω στις χθόνιες και τις γονιμικές δυνάμεις.
Κατά την ιστορική διαδρομή της λατρείας της, η Δήμητρα συνδέθηκε με ομοειδείς θεότητες, δηλαδή με θεότητες που έχουν σχέση με τη γη και την βλάστηση. Έτσι, κατά τόπους, λατρευόταν σε συνδυασμό με τον Ποσειδώνα, την Αθηνά, τον Διόνυσο, τους Καβείρους, την Κυβέλη κ.α.
Στους ιστορικούς χρόνους η Δήμητρα λατρεύτηκε ως η κατ’ εξοχήν θεά της γεωργίας, ιδιαίτερα της μεθοδικής καλλιέργειας των σιτηρών, που προϋποθέτει μόνιμη εγκατάσταση πληθυσμών, ημερολογιακό κύκλο εργασιών και κάποια τεχνολογική ανάπτυξη. Γι’ αυτό και η θεά υμνήθηκε και ως φορέας πολιτισμού.
Πολλά από τα σύμβολα και τα δρώμενα της λατρείας της Δήμητρας αναφέρονται στα πράγματα της γεωργίας, για τα οποία αυτή η θεά θεωρήθηκε υπεύθυνη. Η αρπαγή της Περσεφόνης και η υπό όρους επιστροφή της, συμβολίζουν την παρουσία του βλαστού των σιτηρών στην επιφάνεια της γης από την εποχή της σποράς ως την εποχή του θερισμού (Οκτώβριος-Ιούνιος) και την εξαφάνισή του από την εποχή της συγκομιδής ως την εποχή της νέας σποράς (Ιούνιος-Οκτώβριος).
Ο έρωτας της Δήμητρας με τον Ιασίωνα πάνω σε ένα τριπλά οργωμένο χωράφι, που την έκανε μητέρα του Πλούτου είναι ένα από τα δείγματα συμπαθητικής μαγείας. Το τριπλό όργωμα δηλώνεται με το όνομα του Τριπτόλεμου. Οι φαλλοί, τα φίδια, οι αισχρολογίες, οι γεφυρισμοί, οι χειρονομίες και η απογύμνωση έχουν γονική σημασία και αποβλέπουν στο να ενισχύσουν και να διασφαλίσουν την ευφορία της γης. Ακόμα το στάχυ των Ελευσινίων μυστηρίων και η σφαγή του ζώου με δρεπάνια είναι σύμβολα με προφανή σημασία.
Μέσα σε αυτόν τον παραστατικό κύκλο η εκδοχή της επίσκεψης της θεάς σε μια αγροτική οικογένεια, όχι στους βασιλείς της Ελευσίνας, είναι εύλογο να θεωρηθεί ως πλησιέστερη στην αρχική μορφή του μύθου της Δήμητρας. Η μύηση στα Ελευσίνια μυστήρια αποσκοπούσε να εντάξει τον ανθρώπινο βίο στον φυσικό κύκλο της ζωής, να συμφιλιώσει τον άνθρωπο με τον θάνατο και να του προσφέρει τη μακαριότητα μέσα από την προσδοκία της μεταθανάτιας ζωής.
Με πληροφορίες από: Παγκόσμια Μυθολογία