Το δεύτερο μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ., οι Ασσύριοι, που κατοικούσαν στη βόρεια Μεσοποταμία, κατάφεραν να αποτινάξουν τον ζυγό των Μιτόνι και να ιδρύσουν ένα νέο και ανεξάρτητο βασίλειο που ήταν σε θέση να αναμερηθεί με άλλες δυνάμεις της περιοχής. Η πρωτεύουσα τους, η Ασσούρ, υπήρξε και κέντρο λατρείας του ομώνυμου θεού. Στην πόλη αυτή οι ηγεμόνες της Μέσης Ασσυριακής Περιόδου υλοιποίησαν ένα ευρύ πρόγραμμα κτιριακών παρεμβάσεων κατασκευάζοντας και ανακαινίζοντας διπλούς ναούς, αφιερωμένους σε δύο θεότητες.
Ο ηγεμόνας Τουκούλτι-Νινούρτα Α’ δεν αρκέστηκε στον εξωραϊσμό της πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας του, αλλά αποφάσισε να ιδρύσει μια νέα πόλη με το όνομα Καρ Τουκούλτι-Νινούρτα. Η νέα πρωτεύουσα, που κατασκευάστηκε εκ του μηδενός, περικλειόταν από τείχη με ακροπύργια και αναπτυσσόταν γύρω από τα κεντρικά της κτιρία: το παλάτι του βασιλιά και τον μεγάλο ναό της Ασσούρ, στον οποίο δέσποζε το επιβλητικό ζιγκουράτ. Γύρω στο 1200π.Χ. μια σειρά από παράγοντες, ανάμεσα στους οποίους και οι επιθέσεις των επονομαζομένων «Λαών της θάλασσας», προκάλεσαν κρίση στα βασίλεια που είχαν επικρατήσει στην περιοχή κατά την προηγούμενη φάση.
Σε μικρό διάστημα το βασίλειο των Χετταίων κατέρρευσε, ενώ πολλά κέντρα της Συρίας καταστράφηκαν και σημειώθηκε ανακατανομή των δυνάμεων σε ολόκληρη την περιοχή. Ανάμεσα στα βασίλεια που εκμεταλλεύτηκαν την κατάσταση ήταν και αυτό των Ασσυρίων, το οποίο επέκτεινε τα σύνορα του και με μία σειρά από νικηφόρες εκστρατείες έφτασε να ελέγξει ολόκληρη τη Μεσοποταμία, τη Συρία και την Παλαιστίνη κατακτώντας μέχρι και την Αίγυπτο τον 7ο αιώνα π.Χ.
Υπό την κυριαρχία των Ασσυρίων, που διήρκεσε ένα μεγάλο μέρος του πρώτου μισού της 1ης χιλιετίας π.Χ., τα μεγάλα κέντρα της Μεσοποταμίας βίωσαν μια περίοδο μεγάλης δόξας, την οποία μαρτυρούν όχι μόνο οι αρχιτεκτονικές προθήκες, αλλά και ο πολύτιμος διάκοσμος των ναών και των παλατιών. Είναι βέβαιο ότι η Ουρ υπήρξε έδρα κάποιου ηγεμόνα κατά την ασσυριακή κυριαρχία. Οι Ασσύριοι ηγεμόνες επικεντρώθηκαν στην κατασκευή μνημειωδών κτιριακών συγκροτημάτων που στέγασαν τα παλάτια τους σε περιοχές όπου δεν υπήρχαν δεσμοί με δομές του παρελθόντος.
Ασσύριοι ηγεμόνες
Ασσουρνασιρπάλ Β’
Ο Ασσουρνασιρπάλ Β’ κυβέρνησε την αχανή ασσυριακή αυτοκρατορία ανάμεσα στο 883 και το 859 π.Χ. και μετέφερε την βασιλική κατοικία από την Ασσούρ, η οποία παρ’ όλα αυτά παρέμεινε το κύριο θρησκευτικό κέντρο της αυτοκρατορίας, στη Νιμρούντ. Το μεγάλο παλάτι που κατασκεύασε ο Ασσουρνασιρπάλ Β’ αποτελείται από έναν τεράστιο αριθμό δωματίων που αναπύσσονται γύρω από μεγάλες αυλές. Οι επίσημοι χώροι που προορίζονταν για τις κρατικές λειτουργίες και για τους αντιπροσώπους των κρατών είναι τοποθετημένοι ξεχωριστά, γύρω από τη μεγάλη αυλή της εισόδου, ενώ τα ιδιωτικά διαμερίσματα που καταλαμβάνουν δύο όροφους βρίσκονται στο νότιο τμήμα του συγκροτήματος.
Οι δύο πυρήνες συνδέονται με την αίθουσα του θρόνου, ένα μακρόστενο χώρο, η πρόσβαση στον οποίο γινόταν από τις επιμήκεις πλευρές του κτιρίου. Ο θρόνος ήταν τοποθετημένος μπροστά από μια κόγχη διακοσμημένη με ένα ανάγλυφο που απεικονίζει τον θεό Ασσούρ και τον ηγεμόνα συνοδευόμενο από ένα φτερωτό δαιμόνιο να στέκεται μπροστά σε ένα ιερό δέντρο.
Ένα στοιχείο που θα παραμένει απαράλλακτο και στα παλάτια των επόμενων Ασσυρίων βασιλέων είναι τα λαμασού, οι φτερωτοί ταύροι με κεφάλι ανθρώπου, που πλαισιώνουν τις μεγάλες πύλες του παλατιού και παίζουν όχι μόνο διακοσμητικό αλλά και στατικό ρόλο. Καθώς οι μορφές αυτές θεωρούνταν ευεργετικές. Υποστηρίζεται ότι τοποθετούνταν εκεί ως προστάτες των εισόδων στο παλάτι.
Σαλμανασάρ Γ’
Ο διάδοχος του Ασσουρνασιπάλ Β’, ο Σαλμανασάρ Γ’, προχώρησε στην κατασκευή ενός νέου συγκροτήματος σε σχετικά μικρή απόσταση από την πόλη Νιμρούντ, το οποίο ανομάζεται Εκάλ Μασάρτι ή Οχυρό του Σαλμανασάρ. Το επιβλητικό αυτό οικοδόμημα είχε χτιστεί σε ένα υπερυψωμένο επίπεδο και περιβαλλόταν από ογκώδη τείχη με ακροπύργια.
Εκτός από τόπος κατοικίας του ηγεμόνα, το κτιριακό αυτό συγκρότημα ήταν χώρος διαμονής του στρατού, καθώς και κέντρο προγραμματισμού εκστρατειών. Στο εσωτερικό των τειχών υπήρχαν κατοικίες των αξιωματικών του στρατού, οι στάβλοι και το αμαξοστάσιο, αποθήκες όπου φυλασσόταν ο στρατιωτικός εξοπλισμός, οπλοστάσια, διοικητικά γραφεία και μαγαζιά, καθώς και χώροι που προορίζονταν για τους στρατιώτες. Το κυρίως παλάτι ακολουθεί την αρχιτεκτινική του παλατιού της Νιμρούντ, με τις μεγάλες αυλές που συνδέονται με την αίθουσα του θρόνου.
Στο χώρο αυτό βρέθηκε ένα κρηπίδωμα διακοσμημένο με ανάγλυφα και στις τρεις πλευρές του, πάνω στο οποίο θα πρέπει να ήταν τοποθετημένος ο θρόνος του ηγεμόνα. Εκτός από την ακολουθία προσώπων που καταβάλουν φόρους στο βασιλιά, στα ανάγλυφα υπάρχει μια πολύ σημαντική από ιστορικής άποψης σκηνή, η οποία αναφέρεται στο σύμφωνο ειρήνης που υπέγραψε ο Σαλμανασάρ Γ΄με τον βασιλιά της Βαβυλώνας Μαρδούκ-ζακίρ-σούμι.
Σαργών Β’
Ακολουθώντας το παράδειγμα των προκατόχων του ο Σαργών Β’, ο οποίος βασίλεψε ανάμεσα στα 720π.Χ. ως το 705π.Χ., προώθησε την κατασκευή μιας νέας πόλης στην οποία μετέφερε και τη βασιλική κατοικία. Ο Σαργών Β’ έφερε στην πόλη Ντουρ Σαρουκίν υλικά από όλη την αυτοκρατορία για να χτίσει μια κατοικία που θα ξεπερνούσε στο μεγαλείο τα παλάτια των προκατόχων του. Το αποτέλεσμα αυτού του εγχειρήματος ήταν μια οχυρωμένη πόλη, περικυκλωμένη από τείχη με μεγάλες πύλες.
Στο εσωτερικό τους υπήρχε συγκρότημα παρόμοιο με το στρατιωτικό οχυρό του Σαλμανασάρ Γ’ στη Νιμρούντ, καθώς και μια μικρή πόλη περικυκλωμένη από τείχη με ογκώδεις πύλες, στην οποία υπήρχαν το παλάτι του βασιλιά και το ιερό του θεού Σιν με το ζιγκουράτ. Η διακόσμηση του παλατιού συνεισέφερε και εκείνη στο ανυπέρβλητο μεγαλείο του συνόλου. Κατά το παράδειγμα των παλατιών του προηγούμενου αιώνα, τις πύλες φυλούν και εδώ φτερωτοί ταύροι με ανθρώπινα κεφάλια, ενώ δεν λείπουν οι εικόνες φτερωτών δαιμονίων με θυμιατά, καθώς και τις συμβολικές απεικονίσεις του δέντρου ζωής.
Σεναχερίμπ
Ο διάδοχος του Σαργών Β’, Σεναχερίμπ, κατέστρεψε τη Βαβυλώνα το 689π.Χ. και μετέφερε το άγαλμα του θεού Μαρδούκ στην Ασσυρία. Έχοντας επιλέξει την Νινευί για πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του, ο Σεναχερίμπ παρήγγειλε την κατασκευή του λεγόμενου «Ανυπέρβλητου Παλατιού», για το οποίο χρησιμοποιήθηκαν πολύτιμα υλικά και ξύλα προερχόμενα από διάφορες επαρχίες του βασιλείου.
Η βασιλική κατοικία του Σεναχερίμπ δεν είναι γνωστή τόσο για το μεγαλείο της όσο για τις καινοτόμες μεθόδους που εφαρμόστηκαν στα αναμνηστικά ανάγλυφα. Εδώ η θεματολογία επεκτείνεται: οι φιγούρες καταλαμβάνουν περισσότερα επίπεδα, ενώ στα τοπογραφικά στοιχεία παρεμβάλλονται και οι πρώτες σκηνές χορού της Εγγύς Ανατολής. Οι αναπαραστάσεις απεικονίζουν Ασσύριους τοξότες, οι οποίοι μαζί με άλλους πολεμιστές επιτίθενται στην πόλη προστατευόμενοι από στοιχειώδεις πολεμικές μηχανές. Στο εσωτερικό των τειχών οι πολιρκούμενοι που απειλούνται από μια βροχή από βέλη και αναμένες δάδες, αντιστέκονται μάταια στους εισβολείς.
Καθώς οι εξόριστοι εγκαταλείπουν την πόλη έχοντας πάρει μαζί τους τα ελάχιστα αντικείμενα οικοσκευής που μπόρεσαν να διασώσουν, εκτυλίσσονται οι θηριωδίες που οι Ασσύριοι πολεμιστές συνήθιζαν να εφαρμόζουν ενάντια στους εχθρούς τους.
Ασσουρμπανιπάλ
Ο μέγας βασιλέας Ασσουρμπανιπάλ, γνωστός στην ελληνική παράδοση ως Σαρδανάπαλος, δεν υπήρξε απλά μεγάλος στρατηγός, αλλά και ιδιαίτερα καλλιεργημένος ηγέτης, που προχώρησε και στην κατασκευή μιας βιβλιοθήκης με εντυπωσιακό αριθμό ενεπίγραφων πλακών.
Αφού διαδέχθηκε τον πατέρα του, Ασαρχαδών, εγκαταστάθηκε στην Νινευί, όπου ζήτησε να κατασκευαστεί ένα νέο παλάτι διακοσμημένο με υπέροχα ανάγλυφα κατά το παράδειγμα των προκατόχων του. Στις ιστορικές σκηνές των αναφλύφων υπάρχουν απεικονίσεις μαχών, πολιορκιών σε διάφορες πόλεις, και εκτοπισμού των ηττημένων λαών. Ιδιαίτερα έντονες είναι οι παραστάσεις που αναφέρονται στις εκστρατείες του Ασσουρμπανιπάλ στις αραβικές χώρες.
Η πολυτέλεια των Ασσυρίων
Εκτός από ανάγλυφα τα παλάτια των Ασσυρίων περιείχαν και άλλους πολύτιμους θησαυρούς, όπως μεγάλο αριθμό αντικειμένων από ελεφαντόδοντο, που εισάγονταν από τις φοινικικές και συριακές επαρχίες, όπου υπήρχαν εργαστήρια εξειδικευμένα στην επεξεργασία αυτού του υλικού. Είναι ευδιάκριτη η επιρροή από κοσμοπολίτικες τάσεις στην καλλιτεχνική έκφραση, όπως αυτή της φοινικικής παράδοσης, καθώς και στοιχεία που παραπέμπουν στην συροχεττιτική παράδοση. Εντύπωση προκαλούν ορισμένα αντερείσματα που απεικονίζουν γυναικείες φιγούρες, καθώς και ο διάκοσμος στην πλάτη του θρόνου που φέρει ανάγλυφες παραστάσεις σε πλαίσια, στα οποία ο βασιλιάς απεικονίζεται με τον φτερωτό ήλιο πάνω από το κεφάλι του και στο ιερό δέντρο στο πλευρό του.
Με πληροφορίες από: nationalgeographic