Αν για να διατυπώσει κανείς έναν ορισμό για την αρχαία Δημοκρατία, λάβει υπόψιν όλα τα χαρακτηριστικά του κλασικού αθηναϊκού πολιτεύματος, δεν θα βρει κανένα αρχαίο καθεστώς που να ανταποκρίνεται πλήρως σε αυτόν. Ωστόσο μερικά από τα αρχαία πολιτεύματα περιέχουν σημαντικά δημοκρατικά στοιχεία.
Στην ίδια την Αθήνα τα συντάγματα του Σόλωνα και του Κλεισθένη αποτελούν προστάδια της κλασικής ακράτου δημοκρατίας, σε βαθμό που οι Αθηναίοι θεωρούσαν πατέρα της τον ένα ή τον άλλο από αυτούς τους νομοθέτες. Ο Αριστοτέλης λέει ότι από τον Σόλωνα «αρχή δημοκρατίας εγένετο» και ότι η πολιτεία του Κλεισθένη ήταν περισσότερο δημοκρατική από την πολιτεία του Σόλωνα. Δημοκρατικά στοιχεία αφθονούν επίσης στη σπαρτιατική πολιτεία, καθώς και σε ένα καθεστώς που επικράτησε στη Χίο κατά το δεύτερο τέταρτο του 6ου π.Χ. αιώνα. Επιπλέον αναφέρεται περίοδος δημοκρατίας στα Μέγαρα πριν από τα μέσα του 6ου π.Χ. καθώς και στις δημοκρατίζουσες μεταρρυθμίσεις σε μερικές άλλες πόλεις, οι οποίες επίσης δεν επιβίωσαν. Από τα δημοκρατικά στοιχεία των αρχαϊκών πολιτευμάτων άλλα αφορούν στα δικαιώματα των πολιτών και άλλα στη σύνταξη της πολιτείας.
Όσον αφορά στα πολιτικά δικαιώματα το κατώτερο όριο δημοκρατικότητας είναι η παροχή ιδιότητας εκλογέως και μέλους της εκκλησίας του δήμου στο σύνολο των ελεύθερων ενήλικων ανδρών μιας κοινότητας. Σε αυτό το στάδιο έφθασε πρώτη η Σπάρτη κατά τα μέσα του 7ου π.Χ. αιώνα, και έπειτα η Αθήνα με το σύνταγμα του Σόλωνα το 594/3π.Χ.
Συγχρόνως όμως οι Αθηναίοι απέκτησαν δύο δικαιώματα που τους προστάτευαν από αυθαιρεσίες των οργάνων της πολιτείας και από πιέσεις άλλων πολιτών: 1) κάθε πολίτης μπορούσε να καταγγείλει οποιονδήποτε καταπίεζε έβλαπτε τρίτο πρόσωπο έστω και δούλο, 2) οι κατηγορούμενοι μπορούσαν, αν ήθελαν, να κριθούν όχι από τους αρμόδιους άρχοντες, αλλά από δικαστήριο αποτελούμενο από απλούς πολίτες, κληρωτούς και ορκωτούς. Ωστόσο και ο Σόλων και ο Κλεισθένης απέφυγαν αν καταστήσουν προσιτά τα ανώτατα αξιώματα σε όλους τους πολίτες. Σε αυτό το σημείο τα συντάγματά τους δεν ήταν δημοκρατικά αλλά τιμοκρατικά.
Περιορισμοί εκλογιμότητας στις ανώτερες αρχές εξακολούθησαν να ισχύουν στην αθηναϊκή πολιτεία και κατά τις πρώτες δεκαετίες του 5ου π.Χ. αιώνα. Στη Σπάρτη συνέβη κάτι άλλο: όλοι οι πολίτες μπορούσαν να εκλεγούν έφοροι από τον καιρό που αυτό το αξίωμα δεν είχε καίριες δικαιοδοσίες, έτσι έμενε προσιτό σε κάθε Σπαρτιάτη, χωρίς κανένα περιορισμό και όταν έγινε ισότιμο με το βασιλικό και αργότερα ανώτερό του. Ανίθετα τα μέλη της γερουσίας εξακολουθούσαν να εκλέγονται από τους ευγενείς.
Τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη η εκκλησία του δήμου ήταν από την αρχαϊκή εποχή κυρίαρχο σώμα. Αλλά ενώ η σπαρτιατική εκκλησία παρέμενε με τα δικαιώματα που είχε και πριν από το 700π.Χ. η αθηναϊκή μπορούσε, από την αρχή του 6ου π.Χ. αιώνα, όχι μόνο να συζητά τις προτάσεις των αρχόντων και να επιφέρει τροπολογίες, αλλά και να λαμβάνει πρωτοβουλίες.
Σταθμό στη δημοκρατική εξέλιξη αποτέλεσε η προσθήκη μιας δεύτερης βουλής η οποία διακρινόταν από την πρώτη σε τρία σημεία: τα μέλη της δεν ήταν ισόβια, αλλά εκλέγονταν για ένα χρόνο, ήταν πολυαριθμότερα, τα κριτήρια της εκλογής τους δεν ήταν αριστοκρατικά. Πρώτος ο Σόλων ίδρυσε μια δεύτερη βουλή αυτού του τύπου, στην οποία έδωσε προβουλευτικές αρμοδιότητες. Ο Κλεισθένης προχωρώντας περισσότερο από τον Σόλωνα κατέστησε τη δεύτερη βουλή κοινωνό της διοίκησης. Αλλά ο αριστοκρατικός Άρειος Πάγος εξακολούθησε και μετά τον Κλεισθένη να έχει κύρος, δικαιοδοσίες απροσδιόριστες και προ πάντων να είναι φρουρός της νομιμότητας.
Στην κορυφή της πολιτείας η Σπάρτη εκδημοκρατικοποιήθηκε, χωρίς να παύσει να έχει μια ανώτερη αρχή με εκτεταμένες εξουσίες. Η φάση ισορροπίας μεταξύ βασιλέων και εφόρων δεν κράτησε πολύ. Έπειτα από μερικές απόπειρες βασιλέων να ανακτήσουν έδαφος οι έφοροι επικράτησαν τελειωτικά. Ήλεγχαν βασιλείς, γερουσιαστές, όλη τη διοικητική μηχανή και είχαν σε όλες τις δημόσιες υποθέσεις την αποφασιστική γνώμη.
Η Αθήνα αντίθετα αποδυνάμωνε βαθμιαία όλες τις ανώτερες αρχές, τις έθεσε κάτω από έλεγχο της δεύτερης βουλής και τελικά αφαίρεσε από τον επώνυμο άρχοντα τις αρμοδιότητες ανώτατου άρχοντα του κράτους. Από τον Κλεισθένη και έπειτα αυτές τις αρμοδιότητες θα τις ασκεί ένας βουλευτής για ένα μόνο ημερονύκτιο: δηλαδή ένας τυχαίος πολίτης, αφού τα μέλη της βουλής δεν εκλέγονταν, αλλά κληρώνονταν, και οι εικοσιτετράωροι προϊστάμενοι του κράτους αναδεικνύονταν επίσης με κλήρο.
Η Σπάρτη και η Αθήνα βάδιζαν προς τη δημοκρατία, αλλά σε διαφορετικούς χρόνους, με διαφορετικό ρυθμό, από διαφορετικούς δρόμους και με διαφορετικά αποτελέσματα, τόσο ως προς τον ρυθμό της εκδημοκρατικοποιήσεως όσο και ως προς το είδος του καθεστώτος. Η Σπάρτη προηγήθηκε σε μερικά σημεία από την Αθήνα, αλλά εκείνη προχώρησε πολύ περισσότερο. Η δεύτερη βάδισε προς την άμεση δημοκρατία, τη μόνη μορφή ποιτεύματος που ονόμαζαν δημοκρατία οι αρχαίοι, γιατί ανταποκρινόταν απόλυτα στην ετυμολογία του όρου: ήταν το πολίτευμα που υπερίσχυε ο δήμος διά της εκκλησίας του.
Η Σπάρτη αντίθετα, προσέγγισε προς τη έμμεση, την αντιπροσωπευτική δημοκρατία: οι έφοροι αντιπροσώπευαν τον δήμο, αλλά δεν ελέγχονταν από αυτόν. Με τις εξουσίες που είχαν μπορούν να παραλληλισθούν με μέλη κυβέρνησης σύγχρονου συνταγματικού κράτους, ενώ οι Σπαρτιάτες βασιλείς ήταν απέναντί τους ασθενέστεροι από ό,τι οι σύγχρονοι συνταγματικοί ηγεμόνες.
Το σπαρτιατικό πολίτευμα αυστηρά ιεραρχημένο και πειθαρχημένο, το αθηναϊκό κυριαρχούμενο από τάσεις ισοκρατίας, αποδείχθηκαν εξίσου σταθερά και παράγοντες ισχύος στα κράτη που τα διαμόρφωσαν και τα εφάρμοσαν. Ο Αριστοτέλης εξήγησε τη σαθερότητα του σπαρτιατικού πολιτεύματος με το γεγονός ότι οι έφοροι εκλέγονταν «εκ πάντων» και διατύπωσε ως γενικό κανόνα πολιτειολογίας τη διαπίστωση: «μετέχων ο δήμος της μεγίστης αρχής βούλεται μένειν την πολιτείαν» («όταν ο λαός δεν αποκλείεται παό την νπώτατη εξουσία, θέλει να διατηρηθεί το πολίτευμα»). Σύμφωνα λοιπόν με τον Σταγειρίτη φιλόσοφο των πολιτικών πραγμάτων, η σταθερότητα του σπαρτιατικού καθεστώτος οφειλόταν, εν μέρει τουλάχιστον, σε ένα από τα δημοκρατικά συστατικά του.
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους