Αράχωβα

Ο Καραϊσκάκης εξεστράτευσε στη Ρούμελη το φθινόπωρο του 1826. Αφού πέρασε από τη Δόμβραινα, στρατοπέδευσε στο Δίστομο. Από εκεί, επειδή υποπτευόταν ότι οι εχθροί ετοιμάζονταν να καταλάβουν αιφνιδιαστικά την Αράχωβα, που η θέση της είχε μεγάλη στρατηγική σημασία, έστειλε εκεί στις 18 Νοεμβρίου τους οπλαρχηγούς Αλέξη Γαρδικιώτη Γρίβα, Γεώργιο και Μήτρο Βάγια. Επίσης παρήγγειλε και στον Γεώργιο Δυοβουνιώτη, που βρισκόταν στους Δελφούς να σπεύσει στην Αράχωβα.

Ο Μουσταφάμπεης μόλις έμαθε τις κινήσεις του Καραϊσκάκη έσπευσε να καταλάβει την Αράχωβα, με 2.000 διαλεχτούς Τουρκαλβανούς και 200 ιππείς. Ο Καραϊσκάκης άφησε 300 άνδρες ως φρουρά στο Δίστομο και με αρχηγό τον Σπυρομίλιο και ο ίδιος έσπευσε προς συνάντηση των εχθρών. Καθώς, όμως, ύστερα από μιάμιση ώρα πορεία, άκουσε στην Αράχωβα ορυμαγδό μάχης, διέταξε αμέσως τους οπλαρχηγούς Γιώτη Δαγλή, Διαμάντη Ζέρβα και Χρ. Περραιβό να διευθυνθούν προς τις ανατολικές πλαγιές το Παρνασσού και να προκαταλάβουν όσο το δυνατόν γρηγορότερα ένα στενό που οδηγούσε προς τη μονή της Αγίας Ιερουσαλήμ.

Στο μεταξύ ο ίδιος με τους υπόλοιπους οπλαρχηγούς ακολουθώντας τον δημόσιο δρόμο κινήθηκε προς την Αράχωβα, ανασύνταξε τις δυνάμεις του επάνω σε ένα λόφο από όπου έδιωξε 50 εχθρούς ιππείς και προχώρησε αργά εναντίον του εχθρού. Ο Μουσταφάμπεης έστειλε τότε εναντίον του ένα σώμα 500 και πλέον Τουρκαλβανών, ενώ ο ίδιος οχυρωμένος σε έναν λόφο πάνω από το χωριό παρακολουθούσε την εξέλιξη της μάχης μέσα και έξω από το χωριό.

Οι 500 Τουρκαλβανοί όρμησαν εναντίον των Ελλήνων που τους ανάγκασαν να υποχωρήσουν. Την κατάσταση έσωσαν τότε οι δύο Σουλιώτες οπλαρχηγοί Γεώργιος Τζαβέλλας και Γιαννούσης Πανομαράς, που έμειναν ακλόνητοι στις θέσεις τους, ανακάλεσαν τους φυγάδες και όρμησαν εναντίον των αντιπάλων τους, οι οποίοι κλονίσθηκαν. Την έκβαση της μάχης υπέρ των Ελλήνων έδωσαν οι στρατοπεδευμένοι στις μεσημβρινές πλαγιές του Παρνασσού που αποφάσισαν να πλήξουν τον ίδιο το Μουσταφάμπεη στο οχυρό του και να τον απομονώσουν και να τον αναγκάσουν να πάψει να κινείται προς βοήθεια του ενός ή του άλλου τμήματος του.

Καθώς περνούσε η μέρα και η νύχτα έπεφτε οι Τούρκοι απελπισμένοι από το κρύο την αδιάκοπη βροχή την πείνα και τη δίψα ζήτησαν να συνθηκολογήσουν με τους Έλληνες. Οι Έλληνες δέχθηκαν να τους αφήσουν ελεύθερους να φύγουν υπό τον όρο να τους παραδώσουν τα Σάλωνα και τη Λιβαδιά καθώς και τα όπλα, τα χρήματα και όσα άλλα κινητά πράγματα έφεραν μαζί τους, επίσης και τα ζώα τους. Ο Μουσταφάμπεης δεν δέχθηκε τους σκληρούς αυτούς όρους και έτσι οι εχθροπραξίες ξανάρχισαν. Τη νύχτα της 23ης Νοεμβρίου, οι Τουρκαλβανοί ετοιμάστηκαν για έξοδο. Τότε ο Καραϊσκάκης διέταξε όλα τα ελληνικά ταμπούρια να αρχίσουν να βάλλουν με ομοβροντίες κατά των αντιπάλων. Η ανταλλαγή των πυρών βάσταξε δύο περίπου ώρες, κατά τη διάρκεια των οποίων σφαίρα χτύπησε καίρια στο μέτωπο του Μουσταφάμπεη και τον έριξε νεκρό.

Οι Τούρκοι απέκρυψαν τον θάνατό του και την επόμενη ζήτησαν νέες διαπραγματεύσεις που δεν κατέληξαν όμως σε αποτέλεσμα καθώς οι Έλληνες επέμεναν στους αρχικούς όρους. Οι Τούρκοι πια σαν μόνη λύση είχαν την έξοδο. Τη νύχτα βγήκαν με τα γιαταγάνια στο χέρι από τα ταμπούρια τους. Οι Έλληνες, ακούγοντας τον θόρυβο, όρμησαν από πίσω τους και άρχισαν να τους σφάζουν με τα γιαταγάνια και με τα μαχαίρια τους. Το κρύο ήταν τόσο τρομερό που και οι χιονοστρόβιλοι τόσο πυκνοί ώστε δεν μπόρεσαν να τους καταδιώξουν πέρα από τις πλαγιές του Παρνασσού. Από τους 1.200 κατάκοπους Τούρκους που έφθασαν στις κορυφές του βουνού, μόνο 200 μπόρεσαν τελικά να σωθούν στο μοναστήρι της Αγίας Ιερουσαλήμ και από αυτούς οι περισσότεροι με κρυοπαγήματα. Όλοι οι άλλοι βρήκαν τον θάνατο από την παγωνιά. Κατά τη διάρκεια της μάχης της Αράχωβας οι Έλληνες είχαν ελάχιστες απώλειες: σκοτώθηκαν 4 και πληγώθηκαν ελαφρά 9.

Στην επταήμερη μεγάλη μάχη στην Αράχωβα πήραν μέρος εκτός από τους προαναφερθέντες και οι Δήμος Τσέλιος, Λάμπρος Βέικος, Γ. Δράκος, Βασίλειος Μπούσγος, Νικήτας Σταματελόπουλος, Χατζημιχάλης Νταλιάνης, Νάσος Κουτοσνίκας, Μήτρος Τριανταφύλλου, Κώστας Νάκος, Γιάννης Ρούκης, Νάκος Πανουργιάς, Κ. Καλύβας, Κ. Γιολδάσης, Κ. Χορμόβας, Κομνάς Τράκας, Κίτσος Μπότσαρης, Δ. Μακρής, Χρ. Χατζηπέτρος, Γ. Τζαβέλλας, Δημ. Καλλέργης και άλλοι. Όλοι, σύμφωνα με την επιθυμία του Καραϊσκάκη, υπέγραψαν το έγγραφο με το οποίο ανήγγειλαν στην κυβέρνηση τη νίκη τους.

Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών