Μετά τα Μηδικά και την εμφάνιση των εσωτερικών προβλημάτων στη Σπάρτη, αντιλακωνικά κινήματα εκδηλώθηκαν στις πελοποννησιακές πόλεις. Η τάση για πολιτικές εξελίξεις υπήρχε αναμφισβήτητα. Τα διάφορα κράτη είχαν ανάγκη να στηριχθούν σε κάποια ισχυρή πόλη, για να αποφασίσουν να προχωρήσουν σε αλλαγές και να αντιμετωπίσουν την αμείλικτη κυρίαρχο της Πελοποννησιακής συμμαχίας.
Άργος
Η φιλελεύθερη κίνηση εκδηλώθηκε βασικά στο Άργος, προαιώνιος εχθρός της Σπάρτης και ιδιαίτερα επικίνδυνος γιατί βρισκόταν στον χώρο της Λακωνικής. Ήταν όμως η μόνη πόλη που είχε τη δυνατότητα να αναλάβει αντιλακωνική δράση. Άλλοτε, είχε μεγάλη επιρροή στην Πελοπόννησο. Η ήττα όμως των Αργείων από τον βασιλιά της Σπάρτης Κλεομένη Α’ στη Σητεία, το 494π.Χ. υπήρξε για την πόλη πραγματική πανωλεθρία, από την οποία πέρασαν σχεδόν δύο δεκαετίες ώσπου να κατορθώσει να συνέλθει. Αμέσως μετά την καταστροφή εκείνη το Άργος αντιμετώπισε οξύτατο δημογραφικό πρόβλημα. Για να αυξηθεί ο αριθμός των κατοίκων της πόλης, δόθηκαν, όπως φαίνεται, πολιτικά δικκαιώματα και σε κατοίκους των γύρω περιοχών.
Γύρω στο 472π.Χ. εγκαθιδρύθηκε στο Άργος δημοκρατικό πολίτευμα. Η καθεστωτική αλλαγή ήταν αποτέλεσμα της μεγάλης κοινωνικής αναταραχής που δημιουργήθηκε μετά την καταστροφή της Σητείας, και υπήρξε εξαιρετικά δυσάρεστη στη Σπάρτη, γιατί προμήνυε πολλά προβλήματα για το μέλλον. Το Άργος σε αυτά τα χρόνια αρχίζει να παρουσάζει μεγάλη ακμή. Μια έκφραση αυτής της αλλαγής ήτνανη άνθηση της πλαστικής. Ως το τέλος του αιώνα η πόλη υπήρξε ένα από τα σπουδαιότερα καλλιτεχνικά κέντρα της Ελλάδας.
Σύμφωνα με αρχαίες πηγές, μετά την ανατροπή της βασιλείας και την εξασθένιση των αριστοκρατών στο Άργος ο δήμος απέκτησε κυριαρχικά δικαιώματα. Με την πάροδο του χρόνου εγκαθιδρύθηκε δημοκρατικό πολίτευμα με σαφή επίδραση των αθηναϊκών θεσμών, ιδίως μετά τη συμμαχία Άργους- Αθήνας το 462π.Χ.
Παράλληλα με την πολιτειακή αλλαγή εγκαινιάζεται αυτήν την περιοχή νέα περίοδος επεκτατικής πολιτικής των Αργείων, με στόχους την Αργολίδα και την Αρκαδία, περιοχή με έντονο αντιλακωνικό ρεύμ, που οι Αργείοι όχι μόνο ήταν πρόθυμοι να το υποστηρίξουν, αλλά και να το ενισχύσουν. Πρώτη τους ενέργεια ήταν η σύναψη συμμαχίας με την Τεγέα, που μετά τα Μηδικά είχε διακόψει τις σχέσεις της με τη Σπάρτη. Οι Τεγεάτες είχαν τώρα ένα «αντίπαλο δέος» για τις απέναντι τους εχθρικές διαθέσεις των Σπαρτιατών. Οι Αργείοι πάλι αποκτούσαν έναν ισχυρό σύμμαχο -οι Τεγεάτες φημίζονταν ως εξαιρετικοί πολεμιστές- στα όρια σχεδόν της Λακωνικής, που θα αποτελούσε εμπόδιο για κάθε εχθρική ενέργεια της Σπάρτης εναντίον τους.
Μετά την μεταπολίτευση, οι Αργείοι προσπάθησαν να ανακτήσουν την επιρροή τους στην Αργολίδα, με σκοπό να ανανεώσουν την παλαιά αργειακή ομοσπονδία, που είχε διαλυθεί μετά το 494π.Χ. Ορισμένες αργολικές πόλεις είχαν επωφεληθεί από την αδυναμία του Άργους και αποσπάσθηκαν από τη συμμαχία τους. Έτσι, στη μάχη των Πλαταιών οι Μυκηναίοι και οι Τιρύνθιοι έλαβαν μέρος στο πλερό των Σπαρτιατών, αλλά οι Αργείοι έμειναν αδρανείς. Επωφελούμενοι, το 468π.Χ., από την εσωτερική αναταραχή της Σπάρτης και βέβαιοι ότι οι Λακεδαιμόνιοι δεν θα ήταν σε θέση να επέμβουν εξαιτίας της εξέγερσης των ειλώτων, βρήκαν την ευκαιρία να επιτεθούν εναντίον της Τίρυνθας και των Μυκηνών. Οι κάτοικοι της Τίρυνθας νικήθηκαν και υποχρεώθηκαν από τους Αργείους να εγκαταλείψουν την πόλη τους οριστικά. Έτσι εγκαταστάθηκαν στους Αλιείς της Ερμιονίδας.
Οι Μυκηναίοι αντιστάθηκαν σθεναρά στην επίθεση των Αργείων και των συμμάχων τους, των Κλεωναίων και των Τεγεατών. Αρχικά, αγωνίσθηκαν έξω από την πόλη τους και αφού έχασαν την πρώτη μάχη, κλείσθηκαν τελικά στα κυκλώπεια τείχη. Οι Αργείοι τους πολιόρκησαν όταν όμως εξαντήθηκαν οι τροφές υποχρεώθηκαν οι υπερασπιστές τηςπόλης να την παραδώσουν στους Αργείους, που κυριολεκτικά την ισοπέδωσαν. Αυτό ήταν το οριστικό τέλος της «πολυχρύσου» πόλεως που για πολλά χρόνια παρέμενε «αοίκητος». Ορισμένους πολίτες τους εξανδραπώδισαν, από τους υπόλοιπους μερικοί έφυγαν στις Κλεωνές, άλλοι στην Κερύνεια της Αχαΐας΄και άλλοι ζήτησαν καταφύγιο στη Μακεδονία, στον βασιλιά Αλέξανδο, το γιο του Αμύντα. Η κυριαρχία του Άργους απλώθηκε μετά το 460π.Χ και σε άλλες αργολικές πόλεις.
Η ιστορία του Άργους στον 5ο π.Χ. αιώνα δείχνει καθαρά ότι παρά το δημοκρατικό πνεύμα που επικρατούσε στα ευρύτερα στρώματα, διέθεταν ακόμη σοβαρή δύναμη οι αριστοκρατικοί. Εκείνοι πρέπει να εμπόδισαν την αποστολή ενίσχυσης στους Αρκάδες, στη μάχη της Διπαίας, πράγμα που έβλαψε το κύρος του Άργους. Οι δημοκρατικοί απέκτησαν ισχύ, μετά την συμμαχία Αργείων και Αθηναίων, ως το 451π.Χ. περίπου, οπότε το Άργος έκλεισε τριαντακονταετή συμμαχία με τη Λακεδαίμονα, αναμφισβήτητα με την επίδραση των αριστοκρατικών. Μετά την εκπνοή όμως της συμμαχίας, κατά τη διάρκεια του πελοποννησιακού πολέμου, υπερίσχυσαν οριστικά οι δημοκρατικοί, με αποτέλεσμα να σταθεί το Άργος στο πλευρό της Αθήνας και να ακολουθήσει τη μοίρα της με τη λήξη του Πελοποννησιακού πολεμου.
Αρκαδία
Μετά τους Περσικούς πολέμους, οι συμμαχικοί δεσμοί της Σπάρτης με την Αρκαδία παρουσιάζνταν με σχετική χαλάρωση. Οι σχέσεις ιδιαίτερα με την Τεγέα γίνονται εχθρικές, γεγονός που πρέπει να σχετίζεται με παραμονή εκεί του επικηρυγμένου Σπαρτιάτη βασιλιά Λεωτυχίδα. Στην ισχυρή αυτή πόλη έβρισκαν εύκολα καταφύγιο καταδιωγμένοι από τους Σπαρτιάτες Πελοποννήσιοι. Η Τεγέα είχε επίσης κινητοποιηθεί για τη δημιουργία ομοσπονδίας των αρκαδικών κρατών και είχε κατορθώσει να ενώσει όλους τους Αρκάδες, εκτός από τους Μαντινείς, σε μέτωπο εναντίον της Λακεδαίμονας.
Η συντηρητική Σπάρτη όμως, ο υπέρμαχος της ολιγαρχίας στην Ελλάδα, φυσικό ήταν να αντιδράσει. Ο στρατός της κινήθηκε εναντίον της Τεγέας, πιθανόν μέσα στο 471π.Χ. και νίκησε τις ενωμένες δυνάμεις Τεγεατών και Αργείων. Οι Τεγεάτες κλείσθηκαν στην τειχισμένη πόλη τους. Η Σπάρτη όμως, παρ’ όλο που κέρδισε την πρώτη μάχη, δεν θέλησε να συνεχίσει τον αγώνα και να πολιορκήσει την Τεγέα. Έτσι, παρά την ήττα της, η Τεγέα δεν πιέστηκε να προσχωρήχει και πάλι στην Πελοποννησιακή συμμαχία.
Οι δημοκρατικός άνεμος που έπνευσε στο Άργος δεν άφησε ανεπηρέαστη την Αρκαδία. Γύρω στο 471π.Χ. με την υποστήριξη του Άργους οι τέσσερις ή πέντε κώμες της Μαντίνειας ενώθηκαν με «συνοικισμό» και καθιερώθηκε τότε μια υποτυπώδης δημοκρατική διοίκηση. Οι σχέσεις όμως των κρατών της Αρκαδίας δεν ήταν αρμονικές και αυτό δυσκόλευε στα χρόνια αυτά την ενοποιημένη αντίδρασή τους εναντίον της Σπάρτης. Οι μεταξύ τους διαφορές ήταν φυσικό να καταλήξουν προς το συμφέρον των Λακεδαιμονίων.
Από τα σοβαρότερα προβλήματα μεταξύ Μαντινέων και Τεγεατών ήταν ο ανταγωνισμός των δύο πόλεων σχετικά με την κατοχή της εύφορης γης της πεδιάδας της Τρίπολης. Τα νερά του αρκαδικού υψιπέδου αποστραγίζονταν αποκλειστικά από τις φυσικές καταβόθρες της περιοχής. Η απρόσκοπτη λειτουργία των καταβοθρών στηριζόταν στην συνεργασία των πληθυσμών ώστε να αρδεύονται ομαλά οι περιοχές και τα νερά να μην λιμνάζουν. Η αντίθεση όμως των δύο πόλεων εκδηλωνόταν συχνά με την απόφραξη τόσο των αρδευτικών τάφρων όσο και των καταβοθρών. Άλλοτε οι Μαντινείς άλλοτε οι Τεγεάτες κατέστρεφαν τη γη του αντιπάλου.
Οι συνέπειες των εσωτερικών διαφορών εκδηλώθηκαν όταν το 469π.Χ οι Σπαρτιάτες αποφάσισαν και πάλι να επιτεθούν στην Τεγέα εναντίον της Αρκαδίας. Η τύχη των ενωμένων Αρκάδων κρίθηκε στη μάχη της Διπαίας, όπου η Σπάρτη παρ’ όλο που διέθετε σημαντικά κατώτερες δυνάμεις κατόρθωσε να νικήσει τους αντιπάλους της. Ούτε το Άργος, αλλά ούτε και η Μαντίνεια έσπευσαν να βοηθήσουν τους Αρκάδες. Αμέσως μετά η Σπάρτη υποχρέωσε τις αρκαδικές πόλεις να επαναφέρουν τις ολιγαρχίες, ενεργώντας όμως με «πολιτικότητα» δεν διέλυσε τους συνοικισμούς. Με τους χειρισμούς αυτούς οι Σπαρτιάτες πέτυχαν να διατηρήσουν τη συνοχή της Πελοποννησιακής συμμαχίας, εδραιώνοντας την επιρροή τους στις αρκαδικές πόλεις.
Ήλις
Ταυτόχρονα σχεδόν και παράλληλα με τον «συνοικισμό» της Μαντίνειας, ιδρύεται στη δυτική Πελοπόννησο μια νέα πόλη με τον «συνοικισμό», το 471πΧ. των κατοίκων της Ήλιδας, ασφαλώς και πάλι με την υποστήριξη του Άργους. Η ιστορία των Ηλείων από την εποχή του κατέστρεψαν την Πισάτιδα (6ος π.Χ. αιώνας) ως το τέλος των Μηδικών πολέμων είναι άγνωστη.
Η Ήλις το 472π.Χ. ήταν ένα κράτος αγροτικό, που το αποτελούσαν σκόρπιες κοινότητες και το κυβερνούσαν οι μεγάλοι γαιοκτήμονες. Η αξιοσημείωτη οικονομική δύναμη της χώρας στηριζόταν στην εντατική καλλιέργεια του εύφορου εδάφους της και στη διαχείριση των πλούσιων θησαυρών του ιερού του Διός στην Ολυμπία, που η επιστασία του είχε εξασφαλισθεί μετά την τελική υποταγή των Πισατών.
Όταν πραγματοποιήθηκε ο συνοικισμός οι περισσότεροι κάτοικοι των κωμών της περιοχής πήγαν να κατοικήσουν στην Ήλιδα, τη νέα πόλη που ιδρύθηκε τότε χωρίς να οχυρωθεί. Έτσι εγκατέλειψαν τη παλαιά χαλαρή πολιτική της οργάνωση και δημιούργησαν ενιαίο κράτος με πρότυπο της Αθήνας, οι ελεύθεροι κάτοικοι χωρίσθηκαν σε 10 φυλές και το πολίτευμα ρυθμίστηκε δημοκρατικά. Δημιουργήθηκε Βουλή των 500 -η κυριαρχία των αριστοκρατικών μειώθηκε σημαντικά- ο αριθμός των Ελλανοδικών αυξήθηκε σε δέκα.
Η Σπάρτη δεν κινήθηκε εναντίον της Ήλιδας όσο και αν την δυσαρεστούσαν οι εξελίξεις, το συμφέρον τής επέβαλλε να ανεχθεί σιωπηλά την αλλαγή και να προσπαθήσει με κάθε τρόπο να δατηρήσει τους συμμαχικούς δεσμούς. Παρά την καθεστωτική αλλαγή, οι Ηλείοι διατήρησαν τους καθιερωμένους από την παράδοση δεσμούς με τη Σπάρτη, γιατί υπολόγιζαν σοβαρά στη βοήθεια της σε περίπτωση κινδύνου. Η Ήλις αντιμετώπιζε πάντα τον κίνδυνο εξέγερσης των γηγενών Πισατών γι’ αυτό και η διατήρηση των δεσμών με την Πελοποννησιακή συμμαχία της ήταν απαραίτητη.
Στα γεγονότα που προηγήθηκαν από τον Πελοποννησιακό πόλεμο, όλες οι ενέργειες των Ηλείων συνταιριάζοντααι με τις κινήσεις της αθηναϊκής παράταξης. Βοήθησαν τους Κορίνθιους για την υποστήριξη της Επιδάμνου (435π.Χ.) στέλνοντας πλοία και χρήηματα. Μετά τη ναυμαχία της Λευκίμμης οι Κερκυραίοι για εκδίκηση έκαψαν το λιμάνι της Κυλλήνης. Το 433π.Χ. και πάλι βοήθησαν με δέκα πλοία την Κόρινθο, που πήρε μέρος στη σύγκρουση στα Σύβοτα.
Τέλος, στις συζητήσεις των Πελοποννησίων συμμάχων πριν την κήρυξη του πολέμου εναντίον της Αθήνας, οι Ηλείοι πιστεύεται πως ήταν από τους συμμάχους που ψήφισαν υπέρ του πολέμου. Στον Πελοπονησικαό πόλεμο οι Σπαρτιάτες υπολόγιζαν σοβαρά στην υποσττήριξη των Ηλείων, γιατί θα μπορούσαν σε περίπτωση οικονομικής ανάγκης να βασισθούν στον πλούτο της χώρας τους. Πάντως, σύμφωνα με τις πληροφορίες του Θουκυδίδη, η Ήλις έδωσε και οπλίτες και πλοία στον πόλεμο.
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους