Η ανθρωπογονία είναι μυθική σύνθεση, που αναφέρεται στην καταγωγή του ανθρώπου, στη φύση του καθεαυτή και σε σχέση με τον κόσμο, καθώς και στην εξέλιξη του ανθρώπινου βίου και πολιτισμού. Οι ανθρωπογονικοί μύθοι, σε παγκόσμια κλίμακα, συμπληρώνουν τις κοσμογονικές παραστάσεις και συνδέονται ιδιαίτερα με ουτοπικές και εσχατολογικές δοξασίες για ανθρώπινο προορισμό και παρεκκλίσεις από αυτόν, μάλιστα για εξακολουθητικό εκπεσμό των αξιών της ζωής και για βιολογικό και ηθικό εκφυλισμό του ανθρώπινου είδους, ο οποίος απολήγει στον γενικό αφανισμό του.
Πρωταγόρας
Σύμφωνα με τον ανθρωπογονικό μύθο του Πλατωνικού Πρωταγόρα, οι θεοί έπλασαν τα ζώα «μέσα στη γη από γη και φωτιά, σμίγοντας και όσα με τη φωτιά και με τη γη γίνονταν κράμα. Και σαν έμελλαν να τα φέρουν αυτά στο φως, πρόσταξαν το Προμηθέα και τον Επιμηθέα να τα στολίσουν και να μοιράσουν δυνάμεις στον καθένα όπως έπρεπε. Του Προμηθέα όμως του ζήτησε ο Επιμηθέας να κάνει αυτός τη διανομή. Καθώς όμως δεν ήταν και πολύ σοφός ο Επιμηθέας ξεχάστηκε και ξόδεψε όλες τις δυνάμεις του. Υπολειπόταν λοιπόν αστόλιστο το ανθρώπινο γένος. Από απορία λοιπόν κατεχόμενος ο Προμηθέας, ποια σωτηρία για τον άνθρωπο να βρει κλέβει του Ηφαίστου και της Αθηνάς την έντεχνη σοφία μαζί με τη φωτιά. Ο Προμηθέας για τον Επιμηθέα όμως ύστερα, όπως λένε, πέρασε από δίκη».
Προμηθέας και Πανδώρα
Σε άλλους μύθους ο άνθρωπος προβάλλεται ως προσωπικό δημιούργημα και πνευματικό ανάστημα του Προμηθέα, ο οποίος μάλιστα καθώς ενώνεται με την πρώτη γυναίκα την Πανδώρα, που γεννά τον Δευκαλίωνα και την Πύρρα, γίνεται και από τυπική άποψη ο γενάρχης των ανθρώπων γενικά και των Ελλήνων ειδικότερα. Κοντά σε αυτό το κριτήριο βρίσκεται ο Αισχύλος, στην Τραγωδία του Προμηθέας Δεσμώτης, όταν λέει ότι ο Προμηθέας υπερασπίστηκε τους ανθρώπους ή και την εχθρότητα του Δία. Απέναντί τους και ότι ο ίδιος τους δίδαξε τις τέχνες και τις επιστήμες, με τις οποίες αυτοί επέτυχαν την επιβίωσή τους.
Στον Ησίοδο, Θεογονία και Έργα και Ημέραι, η παραπάνω ανθρωπογονική ιδέα παρουσιάζεται διαστρεβλωμένη, εφόσον με αυτή επιδιώκεται να εξηγηθεί όχι τόσο η καταγωγή του κακού, το οποίο εντοπίζεται στη δημιουργία της γυναίκας και κρίνεται ως απότοκο της αντιμαχίας δύο θεών, του Δία και του Προμηθέα. Έτσι, με εντολή του Δία που εκδικείται τον εχθρό του, ο Ήφαιστος πλάθει με χώμα και νερό την Πανδώρα, η Αφροδίτη και οι Χάριτες την στολίζουν με κάθε χάρη και η Αθηνά τη διδάσκει τις τέχνες, ενώ ο Ερμής έβαλε μέσα της λόγια πλάνα και τρόπο ύπουλο. Τέλος, η Πανδώρα άνοιξε ένα κουτί από περιέργεια και βγήκαν όλα τα δεινά του κόσμου και τελευταία η ελπίδα.
Χνουμ
Μύθοι με θέμα την δημιουργία του ανθρώπου από χώμα είναι παγκόσμια γνωστοί. Από τους αρχαιότερους είναι ένας αιγυπτιακός και ένα βαβυλωνιακός. Κατά τον πρώτο, ο Χνουμ, που προβάλλεται ως ο κύριος των γενεσιουργών δυνάμεων, ο πηλοπλάστης θεός και ο δημιουργός των μορφών, «αυτός έπλασε τους ανθρώπους πάνω στον κεραμευτικό τροχό», ενώ κατά τον δεύτερο οι ανθρωποπλάστες θεοί Μαρδούκ και Έα σφάζουν τον θεό Κινγκού ως εξιλαστήριο θύμα παίρνουν το αίμα του, το ανακατεύουν με χώμα, το ζυμώνουν και πλάθουν τον άνθρωπο, που έτσι μετέχει θείας μοίρας, είναι όμως από τη γέννηση του ένοχος αφού κατάγεται από το αίμα ενός κριματισμένου θεού. Η τελευταία παράσταση υπάρχει και σε ελληνικό έδαφος με την εκδοχή της δημιουργίας του ανθρώπου από τη στάχτη των Τιτάνων ή αίμα των Γιγάντων.
Κατακλυσμός
Στον Πίνδαρο, στον Ψευδο-Απολλόδωρο και σε άλλους συγγραφείς είναι γνωστή ανθρωπογονία από κατακλυσμό. Αυτός ο μύθος σε αδρές γραμμές έχει ως εξής: κάποτε οι άνθρωποι είχαν γίνει τόσο κακοί, ώστε ο Δία αποφάσισε να τους εξαφανίσει με κατακλυσμό. Τότε ο Δευκαλίων με συμβουλή του Προμηθέα, κατασκεύασε μια λάρνακα και κλείστηκε μέσα σε αυτήν μαζί με την Πύρρα και τα απαραίτητα εφόδια. Όταν τα πάντα καλύφθηκαν από νερό, η λάρνακα του Δευκαλίωνα έφθασε πλέοντας σε μια βουνοκορφή, στον Παρνασσό ή στην Όθρυ, στον Άθω ή στην Δωδώνη.
Όταν η βροχή σταμάτησε και τα νερά αποτραβήχθηκαν, ο Δευκαλίων και η Πύρρα βγήκαν από τη λάρνακα. Ευχαρίστησαν τον Δία που τους έσωσε και του ζήτησαν ανθρώπους. Έτσι, κατά τις οδηγίες του θεού ο Δευκαλίων και η Πύρρα σκέπασαν τα πρόσωπά του, έπαιρναν λιθάρια από τη γη και τα έρριχναν πίσω τους, χωρίς να κοιτάξουν. Όπου έπεφταν τα λιθάρια του Δευκαλίωνα η γη έβγαζε άνδρες και όπου έπεφταν τα λιθάρια της Πύρρας η γη έβγαζε γυναίκες. Έτσι έγινε ένας νέος λαός από τα λιθάρια (λαάς) της γης.
Πολλοί λαοί έχουν στην παράδοσή τους αφηγήσεις για έναν ή περισσότερους κατακλυσμούς, με εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους και δημιουργία νέου από την αρχή. Στο σύγχρονο κόσμο η πιο γνωστή εκδοχή από μια τέτοια παράδοση είναι ο βιβλικός Νώε, που οι ομοιότητες του με τον Δευκαλίωνα εξηγούνται από την αναγωγή σε κοινό μεσοποταμιακό πρότυπο, διαμορφωμένο πάνω σε επιτόπιες εμπειρίες γενικότερης καταστροφής, περίπου κατά το 2000π.Χ.
Παρόμοιες ή ανάλογες εμπειρίες των λαών υποβαστάζουν σε παγκόσμια κλίμακα, όχι μόνο την ανθρωπογονική ιδέα του κατακλυσμού, αλλά και την κοσμογονική παράσταση της Γης, που αναδύεται από την πρωταρχική χαοτική πλημμύρα, από τα νερά του ωκεανού. Με βοήθεια τις τοπικές εμπειρίες και τις σχετικές μνήμες των ανθρώπων διαμορφώθηκαν και οι ποικίλες εθνικές ανθρωπογονίες αυτού του τύπου, ενώ πλήθος παραλλάσσουσες εκδοχές για τον πρώτο άνθρωπο εναρμονίζονται με τα δεδομένα του φυσικού περιβάλλοντος και των οικιστικών παραδόσεων του κάθε τόπου.
Καταγωγή του ανθρώπου
Έτσι στην Αργολίδα πίστευαν ότι πρώτος άνθρωπος ήταν ο Φορωνέας, που γεννήθηκε από το ζευγάρωμα του ποταμού Ινάχου με την νύμφη Αργεία ή Μελία και που έγινε φορέας πολιτισμού, ενεργώντας όπως περίπου ο Προμηθέας, στην Αρκαδία πίστευαν ως πρώτο θνητό τον Πελασγό, στον Ισθμό τον Αλκυονέα, στην Αττική τον Αλαλκομενέα ή τον Αμφικτύονα ή τον Κέκροπα ή τον Κραναό ή τον Εριχθόνιο, στην Βοιωτία τον Ώγυγο, στην Λήμνο τον Κάβειρο, στην Τρωάδα τον Δάρδανο, στην Φρυγία τους Κορύβαντες, στην Κρήτη τους Κουρήτες και σε άλλους τόπους αντίστοιχους γενάρχες και οικιστές.
Άλλος τύπος ανθρωπογονικού μύθου έχει δομηθεί με τις ιδέες της καταγωγής του ανθρώπου από άλλο ζώο, της παραγωγής ενός όντος από διχοτόμηση άλλου προγενέστερου και του περιορισμού της δύναμής του με τομή πάνω στο σώμα του, ιδέες ευρύτερα γνωστές στην περιοχή του μύθου και της μαγείας, σε παγκόσμια κλίμακα, τόσο στο θεογονικό όσο και στο ανθρωπογονικό πεδίο.
Αυτός ο τύπος ανθρωπογονικού μύθου προϋποτίθεται στο πλατωνικό Συμπόσιον, αν και σε αυτό το κλασικό κείμενο η φυσιογνωμία του μύθου αλλοιώνεται από την επιδίωξη να εξηγηθεί η ακατανίκητη ερωτική έλξη ως τάση επανασύνδεσης του καθενός με το χαμένο κομμάτι του. Σύμφωνα με αυτόν τον μύθο, το ανθρώπινο γένος αρχικά διακρινόταν σε τρία φύλα, αρσενικό, θηλυκό και μεικτό, από τα οποία το καθένα είχε γνώρισμα σφαιρικό σώμα με διπλές σειρές από μέλη και όργανα και διέθετε υπερβολική δύναμη και αλαζονία, φαινόμενα τα οποία περιόρισαν οι θεοί, κόβοντας κάθε σώμα στα δύο και έτσι από κάθε σώμα έγιναν δύο άνθρωποι, που, καθώς νιώθουν μισοί επιδιώκουν με τον έρωτα να ξαναενωθούν με το χαμένο τους μισό.
Ο παραπάνω μυθικός τύπος είναι περισσότερο γνωστός στο ανθρωπογονικό πεδίο, με τη βιβλική Εύα, που γίνεται από την πλευρά του Αδάμ, και σε θεογονικό πεδίο, με τη μικρασιατική Άγδιστη, μορφή με διπλά χαρακτηριστικά και γεννητικά όργανα, που οι θεοί, φοβούμενοι τη υπερβολική της δύναμη, την περιόρισαν με αποκοπή του αρσενικού μέρους της φύσης της, ακόμα και με τη βαβυλωνιακή Τιαμάτ, που ο Μαρδούκ τη νικά, την κόβει στα δύο και με τα κομμάτια της δημιουργεί τον ουρανό και τη γη, τέλος, με τη χαλδαϊκή Ομόρκα, βασίλισσα ανάμεσα στα πρώτα όντα, που είναι μεικτά, δηλαδή με σώματα ανθρώπου και ζώου μαζί και με διπλά γεννητικά όργανα.
Τέσσερα γένη
Σε περσικό μύθο ο Ζωροάστρης παρακαλεί το θεό του τον Ωρομάσδη να του χαρίσει παντογνωσία, και ο θεός του προσφέρει ένα ποτήρι νερό, που η πόση του αποκαλύπτει στο Ζωροάστρη το όραμα ενός δέντρου με τέσσερα κλαδιά, ένα χρυσό, ένα αργυρό, ένα χάλκινο και ένα σιδερένιο. Τότε ο θεός εξηγεί στον Ζωροάστρη: «Οι ρίζες του δέντρου είναι ο αόρατος κόσμος, που έχω δημιουργήσει, και τα τέσσερα κλαδιά του είναι τέσσερα γένη, που αρχίζουν με σένα και θα φτάσουν στο ως το τέλος του κόσμου. Η δική του γενιά είναι από χρυσό, οι επόμενες από άργυρο, από χαλκό, από σίδερο, κάθε επόμενη γενιά χειρότερη από την προηγούμενη. Η τελευταία θα φέρει την ξένη κυριαρχία των Εζωσμένων, την παρακμή της θρησκείας και της ηθικής, την παρακμή των πάντων και τότε θα έρθει ο Λυτρωτής».
Κατά την ινδική «Μαχαβαράτα» η ιστορία των ανθρώπων πάνω στη γη χωρίζεται σε τέσσερις μεγάλες περιόδους, σε κάθε μία από τις οποίες κυριαρχεί ένα ορισμένο γένος ανθρώπων με δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Πρώτα κυριαρχεί το γένος Κρίτα, που σημαίνει Πράξη. Τότε το δίκαιο εφαρμόζεται στο ακέραιο, τα έργα των ανθρώπων δεν είναι μάταια, αγοραπωλησίες δεν γίνονται και απαγορεύσεις δεν ισχύουν, η πραγμάτωση της δικαιοσύνης και η άσκηση της είναι αυτοσκοπός, αρρώστιες, φόνος, πόνος, μίσος είναι άγνωστα, ο θεός και η ψυχή όλων των όντων είναι από φως. Δεύτερο έρχεται το γένος Τρίτα. Τότε το δίκαιο εφαρμόζεται κατά τα 3/4. Ο θεός από καθαρό φως γίνεται κόκκινος, οι άνθρωποι δεν παραμελούν βέβαια τη λατρεία και τη δικαιοσύνη, είναι όμως απλώς καλοί, όχι άριστοι, όπως οι πρώτοι άνθρωποι. Εγκαινιάζονται οι θυσίες και ορισμένα ήθη και έθιμα.
Τρίτο έρχεται το γένος Ντβαπάρα. Τότε το δίκαιο επικρατεί κατά τα 2/4, ο θεός γίνεται κίτρινος, η σοφία του μοιράζεται σε τέσσερα μέρη και έτσι οι άνθρωποι δυσκολεύονται να την βρουν ολόκληρη, παρουσιάζονται ορισμένα πάθη, πλάνη, αρρώστιες, πόνος, ενώ τα έργα των ανθρώπων τα περιμένει η φθορά, γιατί είναι λειψά σε δικαιοσύνη. Τελευταίο έρχεται το γένος Κάλι. Τότε το δίκαιο επικρατεί κατά το 1/4, ο θεός γίνεται μαύρος, οι εντολές του, η δικαιοσύνη και οι θυσίες εγκαταλείπονται από τους ανθρώπους, αρρώστιες, πόνος, φόνος, δυστυχήματα, μίσος, πείνα κυριαρχούν. Όταν όμως ο κύκλος της ζωής αρχίσει από την αρχή, το δίκαιο θα επικρατήσει πάλι στο ακέραιο και οι νέοι άνθρωποι θα αναφανούν.
Με πληροφορίες από: Παγκόσμια Μυθολογία