Ο Ήφαιστος ήταν θεός της γήινης φωτιάς και της ηφαιστειακής δραστηριότητας, μέλος του ολύμπιου Δωδεκάθεου, μυθολογούμενος ως πρωτομάστορας των θεών, ιδιαίτερα στον τομέα της μεταλλουργίας, τιμώμενος κυρίως από τους χειροτέχνες ως προστάτης τους και γενεαλογούμενος ως γιος του Δία και της Ήρας και σύζυγος της θεάς Αφροδίτης.
Για την γέννηση του Ηφαίστου παραδίδεται ότι, όταν η μητέρα του διαπίστωσε ότι γέννησε ένα καχεκτικό παιδί, το έριξε από τον Όλυμπο στη θάλασσα για να απαλλαγεί από αυτό, αλλά ο Ήφαιστος έτυχε να σωθεί και να ανατραφεί από την Ωκεανίδα Ευρυνόμη και τη Νηρηίδα Θέτιδα. Ο Ήφαιστος, όταν μεγάλωσε και έγινε σπουδαίος τεχνίτης, εκδικήθηκε τη μητέρα του, κατασκευάζοντας γι’ αυτήν ένα θρόνο, πάνω στο οποίον εκείνη, όταν κάθισε, έμεινε δεμένη μέχρι ο Ήφαιστος να αποκατασταθεί στον Όλυμπο ισότιμος με τους άλλους Δώδεκα θεούς.
Η κοινή συνείδηση των αρχαίων ότι ο Ήφαιστος εκπροσωπούσε γενικά τη φωτιά έχει εκφραστεί με τον πιο εμφαντικό τρόπο σε Ορφικό ύμνο, όπου αιθήρ, ήλιος άστρα, σελήνη, φως αμίαντον χαρακτηρίζονται ως Ηφαίστου μέλη και όπου επισημαίνεται ότι αυτός ο θεός βρίσκεται πάντα σε οίκον, ττάσαν πόλιν, έθνεα πάντα, σώματα τε θνητών. Με την πτώση του Ηφαίστου από τον ουρανό στη γη έχει μυθολογηθεί η γενικότερη αντίληψη των λαών ότι η φωτιά που υπάρχει πάνω στη γη έχει έρθει από τον ουρανό. Αυτή η αντίληψη έχει μυθολογηθεί και διαφορετικά στο μύθο του Προμηθέα, με την κλοπή της φωτιάς από τους θεούς και την προσφορά της στους ανθρώπους.
Με τις εκδοχές ότι ο Ήφαιστος έμεινε κουτσός έπειτα από την πτώση του ή ότι έχει ισχνά πόδια εξαιτίας του είδους της εργασίας του και ότι γι’ αυτό χρειάζεται στηρίγματα υποδηλώνεται το γεγονός ότι για τη συντήρηση της φωτιάς είναι απαραίτητη κάποια βάση, όπως η εστία, το καμίνι κλπ. Εξάλλου, εφόσον στις αρχαιότερες πολεμικές κοινωνίες οι αρτιμελείς διακρίνονταν αποκλειστικά ως πολεμιστές και στις τέχνες επιδίδονταν κυρίως οι αδύνατοι και οι σακάτηδες, εύλογο ήταν να φανταστούν τον αρχιμάστορα των θεών, ως προστάτη των συντεχνιών, κατά κάποιο τρόπο όμοιο με τους χειρώνακτες. Αυτό ανάγεται σε ένα ευρύτερα γνωστό στοιχείο στους μύθους και τα παραμύθια των λαών, με ήρωες κουτσούς, νάνους ή γενικά δύσμορφους, που όμως κατέχουν μια μαγική δύναμη στις τέχνες.
Το στοιχείο ότι ο Ήφαιστος κατά την παραμονή του στην επικράτεια της Θέτιδας, μένοντας μέσα στη σπηλιά του Νηρέα, κατασκεύασε έργα τέχνης, είναι σύμφωνο με το γεγονός ότι όλοι οι αντίστοιχοι ινδοευρωπαϊκοί θεοί παριστάνονται να δουλεύουν τα έργα τους μέσα σε κοιλότητες της γης.
Το ότι το εργαστήριο του Ηφαίστου αργότερα εντοπίστηκε από τον μύθο στο όρος Μόσυχλος της Λήμνου ή στην Αίτνα της Σικελίας εξηγείται από συγκεκριμένες εμπειρίες ηφαιστειακής δραστηριότητας. Άλλωστε τα ηφαίστεια, όπως δηλώνεται και από την ίδια τη λέξη, ανήκουν στην δικαιοδοσία του θεού της φωτιάς.
Στη μονομαχία του Ηφαίστου με τον ποταμό Σκάμανδρο κατά τον Τρωικό πόλεμο εξαίρεται η δύναμη του φυσικού στοιχείου που εκπροσωπεί ο Ήφαιστος, ενώ η βοήθεια που προσφέρει ο Ήλιος στον Ήφαιστο κατά την Γιγαντομαχία (όταν κουράστηκε ο Ήφαιστος να πολεμά ο Ήλιος τον πήρε στο άρμα του) τονίζεται η σχέση ηλιακής ενέργειας και φωτιάς. Εξάλλου, η ανάμειξη του Ηφαίστου στην ιστορία του τυφλού Ωρίωνα εξηγείται από τη λαϊκή αντίληψη ότι το μάτι λειτουργεί με φως ή φωτιά, που αυτό το ίδιο περιέχει μέσα του. Όσο για τον εξαγνισμό του Πέλοπα από τον Ήφαιστο είναι ολοφάνερο ότι πρόκειται για υπόμνηση στις καθαρτήριες ιδιότητες της φωτιάς και στην ευρύτερη χρήση της από τη λατρεία σε τελετουργίες καθαρμού.
Με τη μαθητεία του Ηφαίστου κοντά στους Κύκλωπες και τον Κηδαλίωνα ή του Κηδαλίωνα κοντά στον Ήφαιστο γίνεται αναφορά σε ομοειδείς μορφές, δηλαδή σε θεϊκούς τεχνίτες όμοιους με τον ολυμπιακό θεό της φωτιάς. Από την τεχνολογία που στηρίζεται στη χρήση της φωτιάς εξηγείται και η προβολή του Ήφαιστου ως φορέα πολιτισμού, σε ρόλο ανάλογο με του Προμηθέα και της Αθηνάς.
Έτσι οι μυθολογούμενες σχέσεις του Ηφαίστου με τον Προμηθέα και την Αθηνά δικαιολογούνται με την αναγωγή τους σε κοινές γι’ αυτούς τους θεούς παραστάσεις που, βασισμένες σε εμπειρίες από μετεωρολογικά και γεωλογικά φαινόμενα με κύριο γνώρισμα τη φωτιά, υπαγόρευαν στο μύθο ομοειδείς δραστηριότητες αυτών των προσώπων, αναφερόμενες σε μια περιοχή από τη μετεωρολογική μαγεία ως την προηγμένη τεχνολογία. Ιδιαίτερα οι σχέσεις του Ηφαίστου με την Αθηνά απηχούν στο μύθο τη συγγενική ή και κοινή λατρεία αυτών των θεών από τις συντεχνίες της Αθήνας, γι΄ αυτό και Ηφαιστία Αθηνά.
Με το ζευγάρωμα του Ηφαίστου με την Αφροδίτη υποδηλώνεται σε πρώτο επίπεδο το σμίξιμο της φωτιάς με τη γη για τη δημιουργία μορφών, με προϋπόθεση την ανάπτυξη της κεραμικής και σε δεύτερο, το ζευγάρωμα της ομορφιάς της τέχνης με την ομορφιά της φύσης.
Το δέσιμο της Ήρας στο θρόνο της ή του Άρη πάνω στο κρεβάτι της Αφροδίτης (με το δίχτυ που έφτιαξε ο Ήφαιστος για να τους εγκλωβίσει ύστερα από την ανακάλυψη της απιστίας της συζύγου του) αναφέρεται στη γνωστή μαγική αντίληψη για το «δέσιμο» του εχθρού ή του κακού γενικά, στοιχείο γνωστό και από δέσιμο των ανέμων από τον Αίολο στην Οδύσσεια. Στην περίπτωση που το «δέσιμο» γίνεται με πρωτοβουλία του Ηφαίστου η αναφορά δεν περιορίζεται στη μαγεία καθαυτήν, αλλά επεκτείνεται και στη λειτουργία της στην τέχνη, ενώ συγχρόνως αποτελεί υπόμνηση και στην ιστορική εξέλιξη της τέχνης.
Στο πλάσιμο της Πανδώρας με χώμα και νερό, όπως και στη γέννηση του Εριχθόνιου από το χώμα που δέχθηκε το σπέρμα του θεού, ο Ήφαιστος, με προϋπόθεση την ανάπτυξη της κεραμικής, που βέβαια ανήκει στη δικαιοδοσία του, παρουσιάζεται σε ρόλο ανθρωπογονικό. Αυτή η ιδέα έχει ως πρότυπο τη φωτιά που δένει το χώμα με το νερό σε σταθερές μορφές και είναι ενισχυμένη από την κοινή δοξασία των ινδοευρωπαϊκών λαών ότι ο άνθρωπος έχει ψυχή από φωτιά.
Κρίνοντας από τις υπηρεσίες του Ηφαίστου και την πρόθυμη συνεργασία του τόσο με τον πατέρα του όσο και με τη μητέρα του, από το συμβιβαστικό ρόλο του ανάμεσά τους, από τα δείγματα ευγνωμοσύνης στον Ήλιο και τη Θέτιδα, από τη συμπόνια του για τον καταδικασμένο Προμηθέα και τον τυφλωμένο Ωρίωνα, ακόμα και από τη συμφιλίωσή του με την Ήρα με τη μεσολάβηση του Διονύσου, μπορεί να λεχθεί ότι οι αρχαίοι, ξεκινώντας από την ιδέα του καλόβολου πνεύματος που εργάζεται σαν μάστορας των θεών, απέδωσαν στον Ήφαιστο έναν καλόγνωμο χαρακτήρα.
Πολλές παραδόσεις γύρω από τα Ηφαιστότευκτα έχουν αφετηρία υπαρκτά λατρευτικά και άλλα ομοιώματα ή αναθήματα και κειμήλια σε περίφημα ιερά και άλλα μνημειώδη κτίσματα. Ορισμένα εξαιρετικά δείγματα της τεχνολογίας ενός μάλλον μακρινού παρελθόντος ήταν εύλογο να αποδοθούν από τους μύθους σε προσωπική εργασία εκείνου του θεού, που, όπως πίστευαν, προστάτευε τις συντεχνίες τις σχετικές με τα αναφερόμενα αντικείμενα. Άλλωστε για τους κατόχους τέτοιων αντικειμένων αυτές οι μυθοπλασίες εξυπηρετούσαν το έργο της προπαγάνδας για την επαύξηση του κύρους και της επιρροής τους στο περιβάλλον τους, πράγμα που φαίνεται στις περιπτώσεις της κατοχής ενός παλαιού σκήπτρου από μεταμυκηναϊκούς ηγεμόνες ή ενός σπάνιου περιδέραιου από το μαντείο των Δελφών.
Με πληροφορίες από: Παγκόσμια Μυθολογία